Σας έχουν αποκαλέσει, ποτέ, κυνικούς; Εσείς, κάποιον άλλον;
Αν ναι, πιθανώς θα εννοείτε και θα εννοούν έναν συνδυασμό χαρακτηριστικών όπως χιούμορ, ροπή στην ρεαλιστικότητα, όχι τρομερή αποκάλυψη συναισθημάτων και εσωτερικών σκέψεων, εσωστρέφεια ως έναν βαθμό, ίσως και λεπτή ειρωνία.
Φανταστικοί χαρακτήρες, όπως ο Σέρλοκ Χολμς ή ο δρ Χάουζ έχουν συνδέσει τους κυνικούς ανθρώπους με το χαρακτηρηστικό της ευφυίας. Οι ερευνητές Stavrova και Ehlebracht διεξήγαγαν το 2019 μια σειρά μελετών για να διερευνήσουν τις πεποιθήσεις των ανθρώπων σχετικά με τις ικανότητες των κυνικών ατόμων, σε σύγκριση με αυτές των μη κυνικών. Διαπίστωσαν ότι οι άνθρωποι πιστεύουν ότι οι κυνικοί είναι καλύτεροι σε γνωστικά καθήκοντα (όπως η επίλυση προβλημάτων ή η εκτέλεση υπολογισμών), αλλά χειρότεροι σε κοινωνικά καθήκοντα (ιδίως, καθήκοντα που αφορούν τη φροντίδα των άλλων).
Τι είναι όμως στ’ αλήθεια ο κυνισμός;
Οι «Κυνικοί» διαδέχθηκαν τον Σωκράτοι, σαν πνευματικοί του επίγονοι, ας πούμε, αν και ως προς τη μέθοδο της διδασκαλίας τους έλαβαν αρκετά στοιχεία από τους «Σοφιστές». Για αυτούς, η Αρετή, αν και αποτελεί σκοπό του βίου, είναι κάτι το απολύτως πρακτικό που δεν χρειάζεται ούτε πολλά λόγια, ούτε επίπονη εκπαίδευση.
Σύμφωνα με την Wikipedia, για τους «Κυνικούς», ο λόγος λειτουργεί μόνον στο να αποφαίνεται για το τι υπάρχει ή υπήρχε, ενώ τα αγαθά διακρίνονται μόνο σε δύο κατηγορίες, τα εξωτερικά (ιδιοκτησία, σωματική ηδονή, πολυτέλεια) και τα εσωτερικά. Στα δεύτερα είναι που ανήκει το κατ’ εξοχήν ζητούμενο των φιλοσόφων, δηλαδή η ασφαλής γνώση της Αληθείας και του Εαυτού. Οι «Κυνικοί», κηρύσσουν ωστόσο μία «έμπρακτη» Ηθική, κατά την οποία η Αρετή όλως «παραδόξως» δεν εξαρτάται από τη Γνώση, αλλά είναι αποτέλεσμα ασκήσεως, εθισμού και αυτοελέγχου. Ο «σοφός» των «Κυνικών» είναι αυτάρκης, αφού έχει (με το να είναι τέτοιος) τον πλούτο όλων των ανθρώπων.
Οι Κυνικοί, όπως και οι Στωϊκοί, επιδοκιμάζουν την «εύλογον» αυτοκτονία, δηλαδή την εθελουσία αποχώρηση από τον βίο ως το κατεξοχήν και πάντοτε πρόχειρο εργαλείο εξασφάλισης της Αξιοπρέπειας και της Ελευθερίας. Οι Κυνικοί, ας πούμε ότι αναζητούσαν την αλήθεια χωρίς να προσπαθούν να ωραιοποιήσουν τα πράγματα, ενώ ο πιο γνωστός κυνικός φιλόσοφος είναι ο Διογένης που ζούσε μέσα στο πιθάρι.
Οι Κυνικοί ονομάστηκαν έτσι όχι από τους κύνες, δηλαδή τους σκύλους, αλλά από τον αστερισμό του Κυνός. Τι ο σκύλος, τι τ’ αστέρι του.
Βλέπουμε ότι ο όρος πήρε νέα ζωή και μορφή μες στο πέρασμα του καιρού και ελάχιστα σχετίζεται με την ασκητική, ενδιαφέρουσα, αν και κάπως μονολιθική θεωρία των αρχαίων φιλοσόφων. Ο κυνικός σήμερα είναι αυτός που βλέπει τα πράγματα όσο πιο απομακρυσμένα γίνεται από την ρομαντική τους διάθεση. Δεν έχει καμία επαφή με το μελό ή το δράμα. Συχνά, αυτό συμβαίνει γιατί κάποτε πίστεψε σε ιδανικά και σε αξίες ή ιδέες που καταρρίφθηκαν από την σκληρή πραγματικότητα. Το κλασικό «δεν πιστεύω σ’ αγάπες κι έρωτες» που τραγουδάει η Ελένη Δήμου είναι ακριβώς η επιτομή αυτού του πράγματος: πίστεψα σε αγάπες κι έρωτες. Και την έφαγα σκληρά.
Άνθρωποι απογοητευμένοι από τον έρωτα, την πολιτική, κοντολογίς τον άνθρωπο, απαρνιούνται πια την πίστη τους σε χίμαιρες ή υψηλά ιδανικά. Αρκούνται στην καθημερινότητα και ζουν όσο καλύτερα ξέρουν και μπορούν, κρατώντας λίγα άτομα στον στενό τους κύκλο και αποφεύγοντας να καταστρώνουν μεγαλεπίβολα σχέδια ή να κάνουν μεγαλόπνοα όνειρα.
Κανένας αυθεντικός κυνικός δεν το ομολογεί. Κανείς που είναι πράγματι κυνικός δεν θα κάτσει να σου συστηθεί ως τέτοιος. Οι κυνικοί μπορούν να γίνουν πολύ γοητευτικοί, μπορούν ίσως να κάνουν -ακουσίως πάντα!- μια ρομαντική, πιθανώς απλήγωτη ακόμα ψυχή, να τους ερωτευτεί, να συνδεθεί μαζί τους. Το μπλαζέ ύφος τους, η δυσκολία τους στο να ενθουσιάζονται ή να γίνονται εξομολογητικοί τους χαρίζει ένα πέπλο μυστηρίου και αποστασιοποίησης που προκαλεί την επιθυμία να τους ξεσκεπάσεις, να τους βγάλεις την τρυφεράδα που κρύβουν, να τους κάνεις να σου παραδοθούν.
Ή απλώς, είναι οι κολλητοί σου, η μάνα σου, εκείνος ο συνάδελφος που αποτελεί, κατά μία έννοια, μια φωνή λογικής που σε γειώνει ή σου δίνει άλλη ματιά στα πράγματα. Ένας κυνικός μπορεί να σε παρηγορήσει με την σπουδή του στον ρεαλισμό. Μην αυτοκτονείς για κανέναν, δεν αξίζει, έγραψε ο Μέρκιουρι μετά από σφόδρα ερωτική απογοήτευση. Πόσο παρηγορητικός αυτός ο κυνικός λόγος που έρχεται ως απότοκο βαθιού πόνου;
Από μια άποψη, κυνικός μπορεί να είναι κανείς που επιβίωσε από κάποια απόπειρα αυτοκτονίας του εν μέσω συναισθηματικής έκρηξης. Σου λέει, σηκώνοντας φαινομενικά αδιάφορα τους ώμους, «η ζωή συνεχίζεται». Και το πίσω κείμενο αυτού; «Η ζωή είναι σκατά.» Λίγο πολύ, όλοι μας έχουμε περάσει από φάσεις κυνισμού στην ζωή μας. Κυνισμός είναι η παραφθορά της ευαισθησίας μέσα στο παραμορφωτικό φίλτρο που λέγεται ζωή. Όμως, έρχεται πιθανώς μια στιγμή που θέλουμε να αφήσουμε πίσω μας και την ρομαντζάδα της εφηβείας και νιότης μας, αλλά και τον κυνισμό που ανθίζει στα επόμενά μας χρόνια, ως αντίδοτο στις πίκρες που μάς τάισαν οι άλλοι κι ο εαυτός μας.
Θέλουμε να βιώσουμε την περίφημη Ηθική Ανύψωση, για να γιατρέψουμε το γοητευτικό δηλητήριο του κυνισμού μας.
Και πώς μπορούμε να το πετύχουμε αυτό στην πράξη;
Η ηθική ανύψωση δεν τονώνει μόνο τα θετικά μας συναισθήματα, αλλά επίσης προάγει την αγάπη μας για τον συνάνθρωπό μας και μας εμπνέει να γίνουμε καλύτεροι άνθρωποι, δηλώνει η ερευνήτρια Σαρίνα Σάτερν του Πανεπιστημίου του Πόρτλαντ. Δεν είναι κακή ιδέα για μια αποκατάσταση της πίστης μας απέναντι στο ιδεώδες της ανθρωπότητας.
Ένας ιδανικός τρόπος είναι να γίνουμε θεατές και, εν συνεχεία, κοινωνοί καλών πράξεων: να μαγειρέψουμε ένα γεύμα για άπορους συμπολίτες, να φροντίσουμε ένα αδέσποτο, να καθαρίσουμε ένα κομμάτι της παραλίας από σκουπίδια, να κάνουμε ένα κομπλιμέντο σε έναν άγνωστο άνθρωπο στον δρόμο. Θα νιώσουμε ψυχική ανάταση και θα ενεργοποιήσουμε το πνευμονογαστρικό μας νεύρο. Έτσι, θα αισθανθούμε περισσότερη εμπιστοσύνη προς τους άλλους.
Παρακολουθώντας ειδήσεις όλη μέρα ή σκαλίζοντας τις δυσάρεστες πτυχές του παρελθόντος μας (έναν χωρισμό, ένα πένθος, μια απώλεια, μια αδικία εις βάρος μας) εκτός από κυνικοί, κινδυνεύουμε να γίνουμε και πικρόχολοι απέναντι σε άλλους ανθρώπους. Να μην αντέχουμε την χαρά τους, να την επικρίνουμε, να μην διανοούμαστε πώς γίνεται κάποιος να νιώθει τόσο κέφι, όσο καίγονται δάση, ψηφίζεται η ακροδεξιά, πεθαίνουν οι γιαγιάδες κι οι γονείς μας, μας κάνουν ghosting τα situationships μας, τα λεφτά μας φτάνουν μέχρι τις 20 του μήνα και τα λοιπά και τα λοιπά και τα λοιπά.
Μέρος της προσωπικής μας επανάστασης, της προσωπικής μας αντίστασης στον κυρίως εντός μας ζόφο μπορεί να είναι να αλλάξουμε την τροχιά της απαξίωσης, της μιζέριας και του σνομπισμού, έτσι για την διαφορά. Από μερικά λεπτά την ημέρα κατά τα οποία θα μας βάλουμε στην επί τούτου διαδικασία να παρατηρήσουμε ή να σκεφτούμε το καλό και το θετικό, μέχρι μια μέρα την εβδομάδα αφιερωμένη στον εθελοντισμό ή σε μια νέα ασχολία που απασχολεί τα χέρια και το μυαλό μας.
Επίσης, υπάρχουν θετικές ειδήσεις-δεν πάνε όλα από το κακό στο χειρότερο. Βγαίνουν νέα φάρμακα, σώζονται ζωές, ανοίγουν μαγαζάρες από νέα άτομα που τα κατάφεραν, παράγονται συγκλονιστικά έργα τέχνης και πάει λέγοντας…
Γιατί να μην επικεντρωθούμε σε αυτά κάποια στιγμή, αντί κα κάνουμε συνεχώς focus στην αρνητίλα και την μαυρίλα.
Ή ίσως η ηθική ανάταση μπορεί να βοηθήσει να στραφεί η προσοχή ενός ανθρώπου προς τους άλλους και μακριά από τον εαυτό του, κάτι που θα μπορούσε να μειώσει την εμμονική εστίαση σε ό,τι δεν πηγαίνει καλά στη ζωή του, κάτι που σχετίζεται με την κατάθλιψη.
Αν λάβουμε υπόψη τους καιρούς που ζούμε, είναι λογικό κάποιοι από εμάς να αισθανόμαστε πεσμένοι και να αισθανόμαστε αβοήθητοι ή τρομαγμένοι. Παρόλα αυτά, μια δόση έμπνευσης στη ζωή μας θα μπορούσε να μας βοηθήσει να προστατεύσουμε την ψυχική μας υγεία ενώ συνεχίζουμε να αγωνιζόμαστε για τις ηθικές αξίες μας και να επιμένουμε να κάνουμε το σωστό.
Επίσης, ας ανακόψουμε λίγο την τοξικότητα, ελέγχοντας τι ανεβάζουμε στα social μας. Γιατί να προσπαθούμε να αλλάξουμε την άποψη κάποιου ξεροκέφαλου που δεν απολαμβάνειο ή δεν γνωρίζει καν πώς να συζητά; Και γιατί να μοιραζόμαστε συνεχώς ματωμένες, σπλάτερ ειδήσεις και όχι κάτι ελπιδοφόρο ή ευχάριστο; Ίσως από φόβο μη μας πουν ότι είμαστε στην κοσμάρα μας ή ακόμα και χαζούς…Αλλα θα αισθανθούμε καλύτερα, έστω και μακροπρόθεσμα.
«Αν και θα υπάρχουν πάντα κυνικοί άνθρωποι που δεν θα βλέπουν το καλό σε καμία ηθική πράξη», λέει ο Σίγκελ, «οι περισσότεροι άνθρωποι θα συγκινούνται από ιστορίες σαν και αυτές και μπορεί ακόμη και να μειωθεί η προκατάληψη που αισθάνονται απέναντι στο ανθρώπινο είδος και στις ανθρώπινες συμπεριφορές.»
Ο εθελοντισμός είναι καλός για την ευεξία μας και, κυριότερα, στο συναίσθημα ότι είστε μέρος από κάτι μεγαλύτερο από τον εαυτό σας. Μας ανυψώνει ηθικά η συναναστροφή με ανθρώπους που σκέφτονται με παρόμοιο τρόπο και ενώνονται για μια αιτία που τους ενδιαφέρει και τους καίει, σε έναν κόσμο που μοιάζει να παραπαίει μεταξύ αδιαφορίας και σνομπισμού για τα πάντα.
Είναι ενδιαφέρον μα είμαστε και λίγο κυνικοί: ίσως αυτό μας προστατεύει. Αλλά είναι ενδιαφέρον να συναντάμε την τρυφερή, ευάλωτη όψη μας, επίσης. Και ναι, αν θέλουμε, υπάρχουν τρόποι. Πολλοί περισσότεροι από αυτούς που αναπτύχθηκαν στο εν λόγω θέμα-αρκεί, ίσως, να εμπιστευθούμε κάποιον άνθρωπο για τον οποίο το ένστικτό μας (που δεν ξέρει από κυνισμούς και ρομαντισμούς) μας λέει μόνο καλά πράγματα.
ΥΓ: Stephen Colbert: “Ο κυνισμός μεταμφιέζεται σε σοφία, αλλά είναι το πιο μακρινό πράγμα από αυτήν. Επειδή οι κυνικοί δεν μαθαίνουν τίποτα. Επειδή ο κυνισμός είναι μια αυτοεπιβαλλόμενη τύφλωση, μια απόρριψη του κόσμου επειδή φοβόμαστε ότι θα μας πληγώσει ή θα μας απογοητεύσει”.