Το 2024 ήταν σκληρό. Και μάλλον οι περισσότεροι από εσάς που με διαβάζετε αυτή τη στιγμή θα συμφωνείτε.

Ο κόσμος φαίνεται να έχει ξεφύγει από κάθε έλεγχο πιο πολύ από ποτέ. Οι παγκόσμιες εξελίξεις χτυπούν σαν ένα μαστίγιο με 8 ουρές στο πρόσωπο. Το πολιτικό τοπίο μετατοπίζεται όλο και περισσότερο προς τα δεξιά. Οι τεχνολογικές εξελίξεις μέρα με τη μέρα αλλάζουν τους κοινωνικούς κανόνες. Είναι πολύ πιθανό να αισθανόμαστε σαν φύλλο σε τυφώνα – εγκλωβισμένοι σε μια συγκυρία που δεν επιλέξαμε και παρασυρόμενοι από διάφορες αόρατες δυνάμεις που ξεφεύγουν από τον έλεγχό μας.

Ακόμα και όταν παλεύουμε με μια αυξανόμενη αίσθηση αδυναμίας, προσκολλούμαστε στην ιδέα της ελεύθερης βούλησης. Κάνουμε επιλογές, μικρές και μεγάλες, κάθε μέρα. Ψηφίζουμε στις εκλογές, αποφασίζουμε τι θα φάμε για πρωινό, σε ποια συναυλία θα πάμε, επιλέγουμε τι καριέρα θα ακολουθήσουμε και τι χρώμα να βάψουμε τα μαλλιά μας. Ερωτευόμαστε και ξε-ερωτευόμαστε κ.λπ. Αυτές οι αποφάσεις μοιάζουν βαθιά προσωπικές, αποτέλεσμα των δικών μας μοναδικών σκέψεων, εμπειριών και επιθυμιών.

Αλλά είναι όντως έτσι;

Η αντίφαση μεταξύ ντετερμινισμού και ελεύθερης βούλησης δεν είναι μια αφηρημένη φιλοσοφική έννοια. Είναι μια βιωμένη εμπειρία και χρωματίζει κάθε πτυχή της ζωής μας. Επηρεάζει τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε τις επιτυχίες και τις αποτυχίες μας, τον τρόπο με τον οποίο κρίνουμε τις πράξεις των άλλων, τον τρόπο με τον οποίο προσεγγίζουμε τα ηθικά διλήμματα που αντιμετωπίζουμε σε έναν όλο και πιο τρομακτικό και μπερδεμένο κόσμο.

Γεννιόμαστε σε συνθήκες που δεν επιλέξαμε – τα γονίδιά μας, τις οικογένειές μας, το πολιτισμικό μας υπόβαθρο. Μεγαλώνουμε σε κοινωνίες που διαμορφώνονται από ιστορικές συγκυρίες που προϋπήρχαν πολύ πριν από εμάς. Λαμβάνουμε αποφάσεις με βάση πληροφορίες που φιλτράρονται μέσα από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης που δεν δημιουργήσαμε εμείς. Με πολλούς και διάφορους τρόπους, φαίνεται ότι παίζουμε ένα παιχνίδι του οποίου οι κανόνες είχαν γραφτεί πολύ προτού εμείς καθίσουμε στο τραπέζι.

Στις δημοκρατικές χώρες σε όλο τον κόσμο, οι πολίτες ασκούν το δικαίωμά τους στην ψήφο, διαμορφώνοντας φαινομενικά την πολιτική πορεία των κρατών τους. Αλλά πόσο ελεύθερες είναι πραγματικά αυτές οι επιλογές; Οι πολιτικές μας απόψεις επηρεάζονται από την ανατροφή μας, την εκπαίδευσή μας, τον κοινωνικό μας κύκλο και όλο και περισσότερο από αλγόριθμους που επιμελούνται τις διαδικτυακές μας εμπειρίες. Οι υποψήφιοι που επιλέγουμε επιλέγονται μέσω διαδικασιών που συχνά είναι αδιαφανείς για τον μέσο ψηφοφόρο. Και μόλις εκλεγούν, οι ηγέτες μας λειτουργούν μέσα σε συστήματα που περιορίζονται από ιστορικά προηγούμενα, διεθνείς συμφωνίες, οικονομικές πραγματικότητες και την παγίδα της ανθρώπινης μονιμοποίησης.

Μπροστά στην κλιματική αλλαγή, τις πανδημίες και την ακραία οικονομική ανισότητα, οι ατομικές ενέργειες μοιάζουν απελπιστικά ασήμαντες. Η ανακύκλωση των πλαστικών μπουκαλιών μοιάζει με ασήμαντη χειρονομία όταν τοποθετείται στο φόντο της ρύπανσης σε βιομηχανική κλίμακα. Η αυστηρή τήρηση των οδηγιών για τη δημόσια υγεία κατά τη διάρκεια μιας πανδημίας έμοιαζε μάταιη, όταν οι ίδιοι κυβερνόντες περιφρονούσαν τους κανόνες. Οι ηθικές καταναλωτικές σας επιλογές δεν έχουν καμία σημασία σε μια παγκόσμια οικονομία που βασίζεται στην εκμετάλλευση και τις μη βιώσιμες πρακτικές.

Βρισκόμαστε αντιμέτωποι με περιστάσεις που ξεφεύγουν από τον έλεγχό μας. Η οικονομία παίρνει την κατιούσα και ξαφνικά, παρά τα χρόνια σκληρής δουλειάς και προσεκτικού προγραμματισμού, βρίσκεστε αντιμέτωποι με την ανεργία. Μια παγκόσμια πανδημία εμφανίζεται από το πουθενά, και τα σχέδια που καταστρώνατε για ταξίδια ή οι επιχειρηματικές σας στρατηγικές πάνε στο βρόντο, καταρρέουν και γίνονται σκόνη. Ένα αγαπημένο σας πρόσωπο αρρωσταίνει, τα ιατρικά έξοδα αυξάνονται, η φτωχοποίηση ελλοχεύει και η ζωή σας περιστρέφεται σε έναν άξονα που εσείς ουδέποτε επιλέξατε.

Εικονογράφηση: @artificial_vandalism / Olafaq

Ακόμη και οι πιο προσωπικές μας επιλογές διαμορφώνονται από δυνάμεις που ενδεχομένως δεν κατανοούμε πλήρως. Τα φαγητά που λαχταρούμε, οι άνθρωποι που μας ελκύουν, οι καριέρες που ακολουθούμε – όλα αυτά επηρεάζονται από μια πολύπλοκη αλληλεπίδραση της γενετικής, της ανατροφής, της πολιτισμικής διαμόρφωσης και της ψηφιακής διαφήμισης. Οι ίδιες οι σκέψεις που σκεφτόμαστε διαμορφώνονται από τη γλώσσα που μιλάμε, ένα εργαλείο που κληρονομήσαμε αντί να επιλέξουμε.

Όταν όλα αυτά προστίθενται, η έννοια της ελεύθερης βούλησης φαντάζει με μια ίσως ανακουφιστική ψευδαίσθηση.

Αν όλες οι επιλογές μας είναι προδιαγεγραμμένες, τι νόημα θα βρούμε στους αγώνες μας, στους θριάμβους μας, στις ηθικές μας αποφάσεις; Γιατί να προσπαθήσουμε για το οτιδήποτε, αν το αποτέλεσμα είναι ήδη γραμμένο στα άστρα;

Αλλά το να ασπαστούμε πλήρως τον ντετερμινισμό είναι σαν να φλερτάρουμε με την απόγνωση. Και η απόγνωση ποτέ δεν ωφέλησε κανέναν.

Η αλήθεια -όπως συμβαίνει συχνά- βρίσκεται κάπου στη μέση, σε μια σχέση διαλεκτική.

Η πορεία του ποταμού διαμορφώνεται από το τοπίο μέσα από το οποίο ρέει – τα βουνά, τις κοιλάδες και τις πεδιάδες που συναντά. Αυτά αντιπροσωπεύουν τις συνθήκες της ζωής μας που δεν επιλέγουμε εμείς. Αλλά μέσα σε αυτή την πορεία, το νερό βρίσκει αμέτρητα μονοπάτια, στροβιλίζεται σε δίνες, χαράζει νέα κανάλια, διαμορφώνοντας παράλληλα το ίδιο το τοπίο που το περιέχει. Αυτή είναι η ελεύθερη βούλησή μας, η οποία λειτουργεί μέσα στους περιορισμούς των περιστάσεων, αλλά εξακολουθεί να είναι ικανή να επιφέρει αλλαγές.

Αυτή η προοπτική δεν δίνει απάντηση στη φιλοσοφική συζήτηση, αλλά προσφέρει μια ρεαλιστική προσέγγιση της ζωής. Ναι, υπάρχει πλειάδα περιορισμών και παράγοντες που επηρεάζουν στις επιλογές μας, αλλά εξακολουθούμε να έχουμε την ικανότητα λήψης αποφάσεων και αλλαγής.

Μας απαλλάσσει από το συντριπτικό βάρος της απόλυτης προσωπικής ευθύνης – την ιδέα ότι κάθε πτυχή της ζωής μας είναι αποκλειστικά αποτέλεσμα των επιλογών μας. Ταυτόχρονα, διατηρεί την αξία της πρωτοβουλίας, την πεποίθηση ότι οι αποφάσεις μας έχουν σημασία.

Ναι, οι παγκόσμιες δυνάμεις διαμορφώνουν το πολιτικό τοπίο, αλλά οι συλλογικές μας επιλογές εξακολουθούν να έχουν σημασία. Μια μεμονωμένη ψήφος μπορεί να μην αλλάξει τον κόσμο, αλλά εκατομμύρια ψήφοι, καθοδηγούμενες από εκατομμύρια ατομικές αποφάσεις συμμετοχής στην πολιτική διαδικασία, μπορούν να αλλάξουν την πορεία της ιστορίας.

Όχι, οι ατομικές σας επιλογές από μόνες τους δεν θα λύσουν την κλιματική κρίση. Αλλά συλλογικά, εκατομμύρια ατομικές επιλογές δημιουργούν τάσεις στην αγορά, μεταβάλλουν τα πολιτιστικά πρότυπα και τελικά επηρεάζουν τις πολιτικές αποφάσεις. Η επιλογή σας να μειώσετε την κατανάλωση κρέατος, να χρησιμοποιήσετε τα μέσα μαζικής μεταφοράς ή να υποστηρίξετε βιώσιμες επιχειρήσεις είναι μια σταγόνα στον ωκεανό – αλλά οι ωκεανοί αποτελούνται από σταγόνες.

Δεν επιλέξατε την οικονομία στην οποία γεννηθήκατε, αλλά μπορείτε να επιλέξετε πώς θα πορευτείτε σε αυτήν. Δεν προκαλέσατε εσείς μια πανδημία, αλλά μπορείτε να αποφασίσετε πώς θα προσαρμοστείτε σε αυτήν.

Αυτός ο ενδιάμεσος χώρος ανάμεσα στο πεπρωμένο και την ελεύθερη βούληση έχει βαθύτατες συνέπειες για το πώς αντιμετωπίζουμε τους άλλους. Ενθαρρύνει την ενσυναίσθηση – την κατανόηση ότι οι επιλογές των ανθρώπων διαμορφώνονται από συνθήκες που μπορεί να μην κατανοούμε πλήρως. Ταυτόχρονα, διατηρεί την έννοια της λογικής προσωπικής ευθύνης, την ιδέα ότι παρά τους περιορισμούς μας, εξακολουθούμε να είμαστε υπόλογοι για τις αποφάσεις μας.

Υπάρχουν πολύπλοκοι παράγοντες που επηρεάζουν τη συμπεριφορά μας, αλλά δεν αναιρούν τη σημασία της επιλογής.

Η συζήτηση για το πεπρωμένο και την ελεύθερη βούληση μας επιτρέπει να ασχοληθούμε με τον κόσμο με έναν πιο διαφοροποιημένο και αποτελεσματικό τρόπο, να ενημερωθούμε για όλες τις δυνάμεις που διαμορφώνουν τις επιλογές μας – είτε αυτές είναι ψυχολογικές, κοινωνικές, οικονομικές ή πολιτικές.

Αν οι αποφάσεις μας διαμορφώνονται από τις συνθήκες, τότε η αλλαγή αυτών των συνθηκών μπορεί να δημιουργήσει νέες δυνατότητες. Αυτό θα μπορούσε να σημαίνει την υποστήριξη πολιτικών που μειώνουν την οικονομική ανισότητα, ή την προσπάθεια για την κατάργηση των συστημικών προκαταλήψεων.

Ο κόσμος δεν είναι ασπρόμαυρος, ούτε και οι επιλογές μας. Δεν είμαστε ούτε αμιγώς ελεύθεροι φορείς ούτε αβοήθητες μαριονέτες του πεπρωμένου. Αντίθετα, είμαστε συνδημιουργοί των ιστοριών μας, λειτουργώντας μέσα στους περιορισμούς των περιστάσεων, αλλά πάντα με τη δύναμη να επηρεάσουμε την επόμενη λέξη, την επόμενη πρόταση, το επόμενο κεφάλαιο.

Η αντιπαράθεση μεταξύ πεπρωμένου και ελεύθερης βούλησης μπορεί να μην επιλυθεί ποτέ οριστικά. Αλλά αυτό μάλλον δεν είναι και το ζητούμενο. Η αξία έγκειται στην ίδια την εξερεύνηση – στην ενασχόληση με αυτά τα ερωτήματα και στο να τους επιτρέψουμε να μας ενημερώσουν για τον τρόπο με τον οποίο ζούμε τη ζωή μας και αλληλεπιδρούμε με τον κόσμο γύρω μας.

Η επιλογή -στον όποιο βαθμό είναι επιλογή- είναι δική μας.

 

➳ Διαβάστε επίσης: Γιατί η απόφαση να κάνεις παιδιά είναι ένα ηθικό ζήτημα