Ο τεχνολογικός αγνωστικισμός δεν είναι μια ακόμα θεωρητική μόδα της εποχής των αλγορίθμων. Είναι στάση ζωής. Είναι το αντίθετο της αφελούς βεβαιότητας ότι κάθε νέο εργαλείο θα μας σώσει. Μία απόφαση να στεκόμαστε με κριτική διάθεση και απέναντι σε κάθε υπόσχεση που ντύνεται με το λαμπερό ένδυμα της τεχνολογίας και προσπαθεί με έναν τρόπο να μας παγιδεύσει με το τραγούδι της σαν σύγχρονη σειρήνα. Στόχος δεν είναι να δαιμονοποιήσουμε την τεχνολογία, αλλά για να μην της παραδοθούμε άνευ όρων.
Η τελευταία υπόσχεται λύτρωση. Υπόσχεται ότι θα αλλάξει τεκτονικά την εργασία, τη δημοκρατία, την υγεία, τη γνώση, την ανισότητα, ακόμη και τον θάνατο. Κάθε νέα πλατφόρμα, κάθε νέο μοντέλο τεχνητής νοημοσύνης, κάθε νέο ψηφιακό οικοσύστημα παρουσιάζεται ως το επόμενο αναπόφευκτο στάδιο της εξέλιξης. Όποιος αμφιβάλλει θεωρείται οπισθοδρομικός. Όποιος αντιστέκεται βαφτίζεται εχθρός της προόδου. Κάπου εδώ γεννιέται η ανάγκη για τον τεχνολογικό αγνωστικισμό.
Ο όρος περιγράφει τη συνειδητή επιλογή να μη δεχόμαστε την τεχνολογία ως φυσικό φαινόμενο, αλλά ως πολιτικό, οικονομικό και πολιτισμικό κατασκεύασμα. Τίποτα δεν είναι ουδέτερο. Κάθε γραμμή κώδικα κρύβει πίσω της συμφέροντα, εξουσίες, ιεραρχίες. Κάθε υπόσχεση αυτοματοποίησης κρύβει έναν νέο τρόπο ελέγχου. Ο τεχνολογικός αγωνιστικισμός ξεκινά από αυτή την απλή, αλλά ενοχλητική παραδοχή: η τεχνολογία δεν πέφτει από τον ουρανό. Σχεδιάζεται από ανθρώπους, για ανθρώπους και συχνά εις βάρος άλλων ανθρώπων.
Για δεκαετίες μεγαλώσαμε με το αφήγημα της αναπόφευκτης προόδου, ότι κάθε τεχνολογικό βήμα είναι εξ ορισμού καλό. Ότι το διαδίκτυο θα έκανε τον κόσμο πιο δημοκρατικό. Ότι τα social media θα έδιναν φωνή σε όλους. Ότι οι αλγόριθμοι θα εξάλειφαν τις προκαταλήψεις. Ότι η τεχνητή νοημοσύνη θα μας απελευθέρωνε από τη βαρετή εργασία. Σήμερα γνωρίζουμε πως σχεδόν καμία από αυτές τις υποσχέσεις δεν πραγματοποιήθηκε με τον τρόπο που διαφημίστηκε. Αντί για πιο δημοκρατικό δημόσιο χώρο, έχουμε πλατφόρμες που εμπορεύονται την προσοχή μας. Αντί για εξάλειψη των προκαταλήψεων, έχουμε αλγοριθμικές διακρίσεις. Αντί για ελευθερία, έχουμε νέα καθεστώτα επιτήρησης.
Εδώ ο τεχνολογικός αγνωστικισμός παρεμβαίνει όχι ως άρνηση της τεχνολογίας, αλλά ως άρνηση της τεχνολογικής μοιρολατρίας. Δε λέει “να σπάσουμε τις μηχανές, αλλά να σπάσουμε τις ψευδαισθήσεις”. Να ρωτήσουμε: ποιος κερδίζει και ποιος χάνει; Ποιος ελέγχει τα δεδομένα; Ποιος γράφει τους αλγορίθμους; Ποιος αποφασίζει ποια καινοτομία είναι αναγκαία και ποια απλώς κερδοφόρα;
Ο τεχνολογικός αγνωστικισμός είναι κίνηση αντίστασης στην ιδεολογία του τεχνολογικού “σωτηριασμού”. Στην ιδέα ότι τα κοινωνικά προβλήματα είναι πρώτα απ’ όλα τεχνικά προβλήματα. Ότι η φτώχεια λύνεται με εφαρμογές. Ότι η δημοκρατία σώζεται με πλατφόρμες. Ότι η μοναξιά γιατρεύεται με avatars. Αυτή η αντίληψη αφαιρεί από τον άνθρωπο την πολιτική του ευθύνη και τη μεταφέρει σε servers και μηχανές. Μετατρέπει την κοινωνία σε πρόβλημα μηχανικής και τον πολίτη σε χρήστη.
Ο αγνωστικιστής της τεχνολογίας δεν είναι αρνητής. Είναι δύσκολος συνομιλητής, απαιτητικός, ενημερωμένος. Δε γοητεύεται εύκολα από τις λέξεις “καινοτομία” και “disruption”. Ξέρει πως πίσω από αυτές συχνά κρύβονται παλιά μοτίβο: συγκεντρωτισμός, εκμετάλλευση, ανισότητες. Βλέπει την τεχνητή νοημοσύνη όχι μόνο ως εργαλείο παραγωγικότητας, αλλά και ως μηχανισμό αναδιανομής εξουσίας. Βλέπει τα έξυπνα συστήματα όχι μόνο ως άνεση, αλλά και ως συστήματα συνεχούς επιτήρησης.
Στον πυρήνα του ο τεχνολογικός αγνωστικισμός είναι βαθιά πολιτικός. Δεν αφορά μόνο ειδικούς και προγραμματιστές. Αφορά όλους όσοι ζουν μέσα σε ψηφιακές δομές χωρίς να έχουν λόγο για το πώς αυτές σχεδιάζονται. Αφορά τον εργαζόμενο που παρακολουθείται από αλγόριθμους παραγωγικότητας. Τον άνεργο που αξιολογείται από αυτοματοποιημένα συστήματα. Τον μαθητή που μαθαίνει μέσα από πλατφόρμες ιδιωτικών εταιρειών. Τον πολίτη που «φακελώνεται» μέσω δεδομένων.
Ο τεχνολογικός αγνωστικισμός δεν ζητά να σταματήσουμε την εξέλιξη, ζητά να την πολιτικοποιήσουμε, να τη φέρουμε πίσω στην κοινωνία, εκεί όπου ανήκει, να απαιτήσουμε διαφάνεια, δημοκρατικό έλεγχο, λογοδοσία. Κάθε φορά που μας υπόσχονται έναν “καλύτερο κόσμο” μέσα από μια νέα εφαρμογή, ο τεχνολογικός αγνωστικισμός θέτει το πιο αναγκαίο ερώτημα της εποχής μας: καλύτερο για ποιον και με ποιο κόστος; Αυτό το ερώτημα όσο κι αν ενοχλεί είναι το τελευταίο μας ανάχωμα απέναντι σε μια πρόοδο που τρέχει γρηγορότερα απ’ όσο προλαβαίνουμε να τη σκεφτούμε.
➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Instagram.
