Υπάρχει μια στιγμή που ο Πλάτωνας βάζει τον Σωκράτη να διηγείται έναν μύθο. Ο θεός Θευθ παρουσιάζει στον βασιλιά Θαμού τα δώρα της γνώσης: αριθμούς, γεωμετρία, αστρονομία και τέλος… τη γραφή. Ο Θευθ λέει πως η γραφή θα κάνει τους ανθρώπους σοφότερους και θα ενισχύσει τη μνήμη τους. Ο Θαμού όμως, του απαντά κάτι που θα στοιχειώνει για αιώνες τη σχέση μας με την τεχνολογία: «Η γραφή δεν θα καλλιεργήσει τη μνήμη τους. Θα προκαλέσει λήθη, γιατί θα πάψουν να θυμούνται μόνοι τους». 

Είναι περίεργο να μιλάει ένας αρχαίος βασιλιάς για τη “μεγάλη απειλή” της εποχής του, με τον ίδιο τόνο που σήμερα μιλάμε για την τεχνητή νοημοσύνη και να έχει με έναν ανεξήγητο τρόπο, προαισθανθεί κάτι βαθύτερο: ότι κάθε φορά που αναθέτουμε στο εργαλείο να θυμηθεί για εμάς, κάτι μέσα μας ατροφεί. 

Η γραφή δεν κατέστρεψε τη μνήμη, αλλά την αναδιαμόρφωσε. Τη μετέφερε από το σώμα στο χαρτί και από το μυαλό στο κείμενο. Τη μετέτρεψε από φωτιά που μεταδίδεται στόμα με στόμα σε αντικείμενο που φυλάσσεται, ταξινομείται, διαβάζεται. Οι άνθρωποι πριν από τη γραφή κουβαλούσαν μέσα τους ολόκληρους κόσμους. Η προφορική παράδοση ήταν μια μορφή επιβίωσης. Η μνήμη ήταν κάτι σαν μυς που γυμναζόταν διαρκώς: έπρεπε να θυμηθείς γενεαλογίες, όρκους, νόμους, ιστορίες, ποιήματα, τελετουργίες. Ό,τι ξεχνιόταν, εξαφανιζόταν. 

Όταν εμφανίστηκε η γραφή ο κόσμος έγινε πιο ασφαλής αλλά ο άνθρωπος πιο “αδύναμος”. Έπαψε να είναι υποχρεωμένος να θυμάται. Αυτό που κάποτε υπήρχε μόνο στη μνήμη, τώρα μπορούσε να ζήσει σε έναν πάπυρο. Η ανάγκη μετατοπίστηκε, το βάρος της μνήμης έφυγε από το μυαλό και πήγε στο μέσο. Δεν χάθηκε η μνήμη, έγινε εξωτερική. 

Σήμερα δεν το λέμε “γραφή”, αλλά «Google». «Cloud». «ChatGPT». Ο Πλάτωνας αν ζούσε σήμερα δεν θα ανησυχούσε για τη γραφή. Θα ανησυχούσε για το copy–paste, για το ότι δε χρειάζεται πια να θυμηθούμε τίποτα, ούτε καν το πού αποθηκεύσαμε κάτι. Γιατί όλα τα θυμάται κάποιος άλλος ή μάλλον κάτι άλλο. 

Η σχέση μας με τη μνήμη σήμερα είναι πιο κοντά στον φόβο του Πλάτωνα από ποτέ. Δεν ξεχνάμε απλώς επειδή δε χρειάζεται να θυμηθούμε. Ξεχνάμε επειδή η τεχνολογία μας έχει εκπαιδεύσει να μην προσπαθούμε καν. Η γραφή έδωσε στον άνθρωπο μια νέα μορφή σκέψης τη γραμμική, τη φιλοσοφική, τη συστηματική. Τον έκανε διαφορετικό. Η ψηφιακή τεχνολογία κάνει κι αυτή κάτι αντίστοιχο, αλλά με πιο επιθετικό τρόπο: αντικαθιστά τη διαδικασία με το αποτέλεσμα. Αντί να αφιερώσεις χρόνο να θυμηθείς, πατάς μια αναζήτηση. Αντί να επεξεργαστείς κάτι νοητικά, το ζητάς να στο εξηγήσει μια μηχανή. 

Το ερώτημα λοιπόν δεν είναι αν η γραφή κατέστρεψε τη μνήμη. Το ερώτημα είναι:
τι είδους μνήμη αξίζει να διατηρήσουμε; 

Η προσωπική μνήμη; Η συλλογική μνήμη; Η μνήμη που μας στηρίζει ή εκείνη που μας βαραίνει; 

Ο Πλάτωνας φοβόταν ότι η γραφή θα δημιουργήσει την ψευδαίσθηση ότι γνωρίζουμε χωρίς να γνωρίζουμε. Αν μπορούσε να δει τα timelines, τα threads, τα σχόλια που γράφονται χωρίς να διαβάζονται, την επιφανειακή κατανάλωση πληροφοριών που βαφτίζεται γνώση, ίσως να έλεγε: «Σας το είχα πει». 

Μέσα στη νέα συνθήκη θα αναγνώριζε ότι κάθε εποχή γεννά το δικό της εργαλείο και τη δική της απώλεια. Ότι η μνήμη αλλάζει μορφές σαν το νερό, άλλοτε γίνεται δεξαμενή, άλλοτε νερόχειμαρρος, άλλοτε πάγος που λιώνει και ίσως να κατέληγε ότι η αληθινή απώλεια δεν είναι να ξεχνάς, αλλά να μην ξέρεις τι αξίζει να θυμάσαι. 

 

 

➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Instagram.