Σαράντα χρόνια μετά το θάνατό του, πολλές από τις κάποτε ριζοσπαστικές ιδέες του Μισέλ Φουκώ σήμερα φαντάζουν αυτονόητες. Ακόμη και κριτικοί όπως ο Νόαμ Τσόμσκι, ο οποίος χλεύασε τις ηθικές θεωρίες του Φουκώ ως «ασυνάρτητες», ζουν σε έναν κόσμο ταπετσαρισμένο με φουκωικούς όρους όπως «λόγος», «εξουσία-γνώση», «βιοεξουσία» και «κυβερνητικότητα».

Ποιος θα μπορούσε να προοδεύσει στις μέρες μας χωρίς να γνωρίζει πώς να «ελέγχει την αφήγηση», να κατονομάσει μια «κοινωνική κατασκευή» ή να ελίσσεται ανάμεσα σε «σχέσεις εξουσίας»;

Αφού συνέβαλε σε μεγάλο βαθμό σε αυτήν την οπτική του κόσμου, εντούτοις, το ύστερο έργο του Φουκώ στα τελευταία χρόνια της ζωής του στράφηκε στην έννοια του εαυτού.

Τις δεκαετίες που ακολούθησαν από τον θάνατό του, έχουμε γίνει μάρτυρες της ανάδυσης ενός είδους «μοναρχικού» θεσμού – των μέσων κοινωνικής δικτύωσης – εντός του οποίου αναπαράγονται οι επιθυμίες και τα ευάλωτα στοιχεία του εαυτού. Θα πρέπει λοιπόν να αναρωτηθούμε: Μήπως θέτουμε τον «εαυτό» μας σε κίνδυνο στο διαδίκτυο; Θα μπορούσε μια πραγματική φουκωική οπτική να συμβάλει στην καλύτερη κατανόηση της θέσης μας;

Μυθοπλασίες με διαστάσεις αλήθειας

Ο Φουκώ δεν διεκδίκησε την αντικειμενική ορθότητα των ιδεών του. Τις αποκαλούσε «μυθοπλασίες» με «αξία αλήθειας».

«Δεν γράφω ένα βιβλίο για να πω τη τελευταία λέξη», έλεγε– «γράφω ένα βιβλίο για να είναι δυνατόν να υπάρξουν και άλλα βιβλία, όχι απαραίτητα γραμμένα από εμένα».

Σύμφωνα με τον ίδιο, η επίδραση του Φουκώ παραμένει ζωντανή επειδή το έργο του εξυπηρετεί κάποια λειτουργία στην ευρύτερη πραγματικότητα του εδώ και τώρα. Είναι λόγος που προκαλεί περαιτέρω λόγο. Με σύγχρονους όρους, παραμένει επιδραστικός επειδή «έγινε viral». Οι ιδέες του διευκόλυναν την εποχή της παραπληροφόρησης και της εσφαλμένης πληροφόρησης ή την «εποχή της μετα-αλήθειας».

Η υποβόσκουσα έννοια της ιστορικής ενδεχομενικότητας -ότι τα πράγματα αναδεικνύονται και καταρρέουν σύμφωνα με τα συστήματα και τις πολιτισμικές παραδοχές της εποχής τους- είναι τόσο κοινός τόπος στις κοινωνικές επιστήμες και στον δημόσιο λόγο σήμερα που, κατά ειρωνικό τρόπο, δεν μπορούμε να διανοηθούμε γιατί έπρεπε να έρθει ο Φουκώ και να επισημάνει ότι ισχύει για πράγματα όπως η τρέλα, οι φυλακές και οι θανατικές ποινές, η σεξουαλικότητα, ακόμη και η ίδια η φιλοσοφία.

Δεδομένης της εστίασης του Φουκώ στην αλλαγή, δεν είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς πώς η εξελισσόμενη τεχνολογία διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην γοητεία που ασκεί, αν και η λατρεία των βιβλίων του στα πανεπιστήμια κατά τη διάρκεια των «επιστημονικών πολέμων» της δεκαετίας του 1990 -που διεξήχθησαν για το βαθμό στον οποίο η επιστημονική γνώση διαμορφώνεται από κοινωνικούς και πολιτισμικούς παράγοντες- επίσης ήταν σημαντική.

Η σχετικιστική φιλοσοφία του Φουκώ χρησιμεύει ως υπόβαθρο για την εξάπλωση του διαδικτύου, την αυξανόμενη κοινωνική διασύνδεση που προέκυψε και τις μετέπειτα συζητήσεις για θέματα όπως η ελευθερία του λόγου, τα δικαιώματα στο διαδίκτυο και η σχετική νομοθεσία.

Ποιοι είμαστε;

Ο φιλόσοφος Τοντ Μέι υποστηρίζει ότι ο Φουκώ θέτει πάντα ένα ερώτημα: «Ποιοι είμαστε;» Πράγματι, σε μια από τις τελευταίες του διαλέξεις, ο Φουκώ συνόψισε το έργο του με τον εξής τρόπο:

«Για περισσότερα από 25 χρόνια στόχος μου ήταν να σκιαγραφήσω την ιστορία των διαφορετικών τρόπων με τους οποίους οι άνθρωποι αναπτύσσουν τη γνώση για τον εαυτό τους στον πολιτισμό μας».

Η γνώση, για τον Φουκώ, δεν είναι μόνο αυτό που γνωρίζουμε. Είναι αυτό που είμαστε. Καθορίζει τις επιλογές μας, όχι μόνο διανοητικά, αλλά από κάθε άποψη, συμπεριλαμβανομένης της ηθικής και της πνευματικής γνώσης. Δεν μπορούμε να μάθουμε κάτι και έπειτα να κάνουμε ένα βήμα πίσω για να γίνουμε κάτι εντελώς διαφορετικό. Ο «εαυτός» του Φουκώ είναι εγγεγραμμένος στη γνώση, και όχι απλώς χρωματισμένος από αυτήν.

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι αυτή η σκέψη έχει ισχυρή απήχηση σήμερα. Υπάρχει κάτι πιο αξιοζήλευτο από έναν ισχυρό εαυτό, ο οποίος είναι ταυτόχρονα και ένας εαυτός ο οποίος γνωρίζει;

Η επιμέλεια του online εαυτού έχει γίνει μαζική ενασχόληση, με αποτέλεσμα η προβολή του να εξελίσσεται σε εμμονή. Ζούμε πλέον σε μια οικονομία της προσοχής που είναι χτισμένη από ανταγωνιστικούς εαυτούς. Τα likes, τα σχόλια και οι αντιδράσεις συνεπάγονται status, και σε πολλές περιπτώσεις αυτό το status εξαργυρώνεται άμεσα σε χρήματα.

Πώς θα μας συμβούλευε λοιπόν ο Φουκώ να φροντίζουμε τον εαυτό μας στο ανταγωνιστικό περιβάλλον των μέσων κοινωνικής δικτύωσης; Σίγουρα δεν θα μας έδινε συνταγές, αλλά πιστεύω ότι θα μας προέτρεπε να δώσουμε προσοχή σε τρεις σημαντικούς παράγοντες:

1. Ρίξτε μια προσεκτική ματιά στην εξουσία

Ο Φουκώ εντόπισε ότι η γνώση και η εξουσία είναι το ίδιο πράγμα. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (και τώρα η τεχνητή νοημοσύνη) μας αποπλανούν από τη γνώση. Μας δίνουν την αίσθηση ότι μπορούμε να γίνουμε ισχυροί μέσω της γνώσης και να σταθούμε σε προνομιακή θέση έναντι των άλλων.

Η γνώση και η εξουσία κινούνται συνεχώς μέσα και έξω από εμάς, και με αυτόν τον τρόπο ουσιαστικά μας διαμορφώνουν. Με κάθε εμμονική κατάκτηση γνώσεων, αλλάζουμε λίγο λίγο και τον ίδιο μας τον εαυτό. Αλλάζουμε αυτό που μπορούμε να κάνουμε, αυτό που πιστεύουμε ότι είναι λογικό να κάνουμε, αυτό που είναι σημαντικό να κάνουμε.

Η αιχμή του δόρατος της γνώσης ως δύναμης σήμερα είναι ότι η γνώση είναι φθηνή. Όλοι αισθάνονται ότι την έχουν στο τσεπάκι τους. Αυτός είναι ίσως ο λόγος για τον οποίο τόσοι πολλοί οδηγούνται στη δημοσίευση φωτογραφιών του φαγητού τους. Πρόκειται για ένα είδος προβολής της γνώσης-δύναμης – απλώς δεν αποτελεί ένα ισχυρό είδος.

Η εξουσία έχει μετατοπιστεί από την κατοχή της γνώσης προς την ενοικίασή της, με συνακόλουθη εστίαση στην επιλογή, τις διακρίσεις και τη χειραγώγηση. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο τόσες πολλές εταιρείες και άτομα μελετούν πλέον τους αλγόριθμους που κατανέμουν εικόνες και κείμενα: για να καρπωθούν καλύτερα την προσοχή εκείνων που είναι ακόμα αφελείς.

Ανεξάρτητα από το αν καταλαβαίνουμε ή όχι τις ιδιαιτερότητες του τρόπου λειτουργίας των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, ένα ερώτημα που μπορούμε πάντα να θέτουμε στον εαυτό μας είναι: ποιος είμαι εγώ αν ξοδεύω τον χρόνο μου σε αυτό; Η απάντηση θα πρέπει να μας δώσει μια ιδέα για το ποια δύναμη βρίσκεται σε ισχύ.

2. Να έχετε επίγνωση της επιτήρησης, και ειδικά της αυτοεπιτήρησης

Η εξαιρετική ανάλυση του Φουκώ για το Πανοπτικόν – ένα σύστημα φυλακών που σχεδίασε ο Άγγλος φιλόσοφος Τζέρεμι Μπένθαμ, στο οποίο οι κρατούμενοι μπορούν να παρακολουθούνται ανά πάσα στιγμή και που γνωρίζουν ότι μπορούν να παρακολουθούνται – είναι άκρως συναφής με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.

Ο Φουκώ υποστήριξε ότι, στη σύγχρονη κοινωνία, ρυθμίζουμε τη συμπεριφορά μας ανάλογα με το αν πιστεύουμε ότι μας παρακολουθούν. Το πάμε παραπέρα όταν εσωτερικεύουμε αυτό το συναίσθημα για να είμαστε καλοί πολίτες – ή, «πειθήνια σώματα» – ακόμη και όταν δεν μας παρακολουθούν. Αυτό μεταφράζεται σε αυτοεπιτήρηση.

Στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, επιμελούμαστε τις αναρτήσεις, τα σχόλια και τις αλληλεπιδράσεις μας, καθώς γνωρίζουμε ότι είναι ορατά σε άλλους. Αλλά αυτό δεν σταματά εκεί. Πόσοι από εμάς περιπλανιόμαστε στον πραγματικό κόσμο με το βλέμμα στραμμένο σε ένα καλό φόντο για μια selfie;

Μήπως αυτό δεν είναι ενδεικτικό ενός «πειθήνιου» εαυτού;

3. Αντισταθείτε στις προκάτ ταυτότητες

Ο Φουκώ αποδοκίμαζε τη βιογραφία, την οποία θεωρούσε ως μια προσπάθεια να προσδιοριστεί ο ίδιος ως υποκείμενο και να περιοριστεί το έργο του σε μια φυλακή κοινής γνώμης και καταληπτότητας.

Μπορούμε να δούμε μια παρόμοια στάση σήμερα σε ανθρώπους που δεν έχουν λογαριασμούς στο Facebook ή στο Instagram και δεν μπορείς να τους βρεις στο LinkedIn. Αυτοί οι μη «χαρτογραφημένοι» άνθρωποι απορρίπτονται όλο και περισσότερο ως παράξενοι. Στην πραγματικότητα, έχουμε φτάσει σχεδόν στο σημείο όπου μια τέτοια ανωνυμία φαντάζει ανασφαλής ή ακόμα και ανήθικη. Κάθε διαδικαστική αστυνομική σειρά στρέφεται πλέον στον εντοπισμό εγκληματιών μέσω της διαδικτυακής τους ταυτότητας. Άραγε πόσο ύποπτοι μπορεί να είναι όλοι αυτοί που δεν έχουν καν μια τέτοια ταυτότητα;

Το έργο του Φουκώ τονίζει ότι οι ταυτότητές μας κατασκευάζονται μέσω κοινωνικών και πολιτισμικών παραγόντων. Στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, συχνά μας παρουσιάζονται προκατασκευασμένες ταυτότητες: εξιδανικευμένες εκδοχές της επιτυχίας, της ομορφιάς και της ευτυχίας. Τα άβαταρ είναι ένα καλό παράδειγμα. Αποτελούν προσκλήσεις για φαντασίωση, που διαδίδονται από influencers, διαφημιστές και αλγόριθμους.

Θα πρέπει να αναρωτηθούμε πώς η διαδικτυακή μας περσόνα ενδέχεται να διαμορφώνει την αυτοεικόνα και τη συμπεριφορά μας. Οι προκατασκευασμένες ταυτότητες δημιουργούν μη ρεαλιστικές προσδοκίες και μας πιέζουν να συμμορφωθούμε με πρότυπα που μπορεί να μας οδηγήσουν σε λάθος κατεύθυνση.

Ο Φουκώ έλεγε ότι καλό είναι να απελευθερώνουμε τις ιδέες και να τις εξαπολύουμε στον κόσμο για να ζήσουν ή να πεθάνουν, ώστε να μην χρειάζεται πλέον να αναγνωρίζουμε τον εαυτό μας σε αυτές. Αυτό θα μπορούσε να σημαίνει την απομάκρυνση από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Ή θα μπορούσε να σημαίνει τη χρήση του διαδικτυακού κόσμου ως χώρου για πειραματισμό με την ταυτότητα. Σίγουρα όμως σημαίνει να μην επενδύουμε πάρα πολύ στις ταυτότητες που θα φτιάξουμε.

Μια αυτοαποδεικτική φιλοσοφία

Η ιδέα ότι η σκέψη αποτελεί ένα συστημικό αλλά και περιορισμένο γεγονός είναι θεμελιακή στο έργο του Φουκώ. Για μένα, αυτή η απλή ιδέα εξηγεί τόσα πολλά σχετικά με τις αντικρουόμενες περιγραφές της πραγματικότητας στον σύγχρονο κόσμο.

Νομίζω επίσης ότι αποτελεί τον πυρήνα της πολύπλοκης σχέσης του Φουκώ με τον Διαφωτισμό και τους ισχυρισμούς του περί καθολικής γνώσης και λογικής. Θαύμαζε το ερευνητικό πνεύμα της Εποχής του Ορθού Λόγου, αλλά απεχθανόταν την αναγωγική, δεσμευμένη από κανόνες θεώρηση της σκέψης. Υποστήριξε ότι ο Διαφωτισμός επινόησε, για σκοτεινούς και ανομολόγητους σκοπούς, την ιδέα του «ανθρώπου» ως ένα αντικείμενο μετρήσιμο και άξιο μελέτης.

Αυτός είναι πιθανώς ο λόγος για τον οποίο, όταν διάβασα για πρώτη φορά το πρώιμο έργο του Φουκώ Η Αρχαιολογία της Γνώσης, μπερδεύτηκα και με έπιασε ναυτία από το στυλ του. Ήταν σαν να περιγράφει και ποτέ να μην κρίνει, σα να φτάνει αλλά ποτέ να μην φτάνει στο σημείο – ποτέ μην αφήνεται στη λογική.

Εν μέρει, αυτό ήταν το περιβόητο γαλλικό ακαδημαϊκό στυλ, αλλά τώρα πιστεύω ότι ήταν επίσης ένα βασικό στοιχείο του modus operandi του Φουκώ. Η γραφή του ποτέ δεν αποξενώνει, ποτέ δεν διώχνει κανέναν με καραμπινάτους ισχυρισμούς ή με ένα μόνο πλαίσιο αναφοράς ή στείρα επιχειρήματα. Καλεί τον καθένα να εξετάσει αυτό που τον συναρπάζει, και να βγάλει τα δικά του συμπεράσματα και να δώσει απαντήσεις.

Η δυσκολία και η ασάφεια του έργου του Φουκώ έχει γίνει «χαρακτηριστικό και όχι σφάλμα», καθιστώντας το ευέλικτο -ακόμη και απαραίτητο- σε όλες τις καταστάσεις που απαιτούν υψηλό ακαδημαϊκό λόγο. Όποιος θέλει να υποστηρίξει μέχρι τέλους ότι τα πάντα είναι σχετικά, πάντα θα έχει τον Φουκώ για αποκούμπι, ακόμη και αν πρόκειται για μια θέση που ο ίδιος μάλλον θεωρούσε απολυταρχική και τετριμμένη.

Η φιλοσοφική ευγένεια του Φουκώ, αν και συχνά είναι κουραστική ή ακόμα και εκνευριστική, έχει ευοδώσει καρπούς. Ακόμα και αν έκανε λάθος -ή δεν ήταν καν αρκετά συνεπής για να κάνει λάθος, όπως ισχυρίστηκε ο Τσόμσκι- η επίδρασή του τον έχει καταστήσει εντούτοις χρήσιμο και πολύτιμο για τον 21ο αιώνα. Η μεγαλοφυΐα του, όπως όλα δείχνουν, έγκειται στο ότι επινόησε μια viral φιλοσοφία, κοινωνικά αυταπόδεικτη.

✥ Δείτε επίσης: Κοινωνία του ελέγχου: Στη σύγχρονη ζωή ο έλεγχος και η επιτήρηση διεισδύουν σε κάθε πτυχή της καθημερινότητας

 

 

Ακολουθήστε το OLAFAQ
στο Google News