Είναι αδιαμφισβήτητο γεγονός πως η απάτη δεν κρύβεται πια στις σκοτεινές γωνιές του διαδικτύου. Αρκετές φορές μάλιστα φοράει ωραίο φωτισμό, έχει χαμόγελο, followers και λογαριασμό στο Instagram. Δεν πουλάει πια μαγικά φίλτρα σε τηλεοπτικά διαλείμματα, αλλά “λύσεις ευεξίας”, “αλήθειες που δεν σου λένε τα ΜΜΕ”, “μυστικά που η κυβέρνηση δε θέλει να μάθεις”. Καλώς ήρθατε στην κουλτούρα της απάτης (scam culture), την πιο επικερδή βιομηχανία της ψηφιακής εποχής. 

Στην πραγματικότητα η απάτη είναι το ίδιο το σύστημα. Καλύτερα ένα οικοσύστημα που εκμεταλλεύεται τις ανθρώπινες αδυναμίες με τρόπο επιστημονικό. Όλα στηρίζονται στο ίδιο ψυχολογικό υπόβαθρο: ο φόβος, η ανάγκη για νόημα, η επιθυμία για έλεγχο μέσα σ’ έναν κόσμο που μοιάζει να ξεφεύγει από τα χέρια μας. Όταν η ανασφάλεια γίνεται συλλογικό συναίσθημα, τότε οι επιτήδειοι βρίσκουν πρόσφορο έδαφος να σπείρουν “αλήθειες” που πουλάνε. 

Πριν από μερικές δεκαετίες οι άνθρωποι που ένιωθαν χαμένοι έμπαιναν σε θρησκευτικές ομάδες ή ψευδο-πνευματικές κοινότητες που υπόσχονται σωτηρία. Σήμερα το “cult” είναι ψηφιακό. Δε χρειάζεται να ζεις σε κοινόβιο, αρκεί να ακολουθείς το σωστό προφίλ. Οι “γκουρού” της ευεξίας, οι “εναλλακτικοί” ερευνητές, οι “ανεξάρτητοι” δημοσιογράφοι που υπόσχονται αποκαλύψεις. Στην πραγματικότητα χτίζουν μία συνθήκη εξάρτησης. 

Η “συνωμοσιολογική” σκέψη λειτουργεί με τον ίδιο μηχανισμό που λειτουργούσαν πάντα οι λατρείες. Σου προσφέρει ένα αφήγημα που εξηγεί τα πάντα, έναν “εχθρό” να κατηγορήσεις, μια κοινότητα να ανήκεις και πιθανώς ένα προϊόν να αγοράσεις. Από “αντιεμβολιαστικά” συμπληρώματα μέχρι “ενεργειακά” κρύσταλλα ή βιβλία αυτογνωσίας που υπόσχονται την πολυπόθητη γνώση, αλλά στόχος τους είναι μόνο το κέρδος των επιτήδειων.  

Για κακή μας τύχη η παραπληροφόρηση έχει αποδειχθεί χρυσωρυχείο για influencers του χώρου της “ευεξίας”, οι οποίοι αυξάνουν τα έσοδά τους προωθώντας ανάλογο περιεχόμενο. Ο φόβος πουλάει κι έχει ακόμα καλύτερα αποτελέσματα όταν ντύνεται με τον μανδύα της εναλλακτικής ενημέρωσης. 

Οι μεγάλες πλατφόρμες δεν είναι αθώοι θεατές αυτής της κουλτούρας. Οι αλγόριθμοι των κοινωνικών δικτύων λειτουργούν όπως οι ιεροκήρυκες των cults: ενισχύουν τα συναισθήματα που κρατούν τον πιστό κοντά. Θυμό, αγανάκτηση, φόβο, περιέργεια, δεν ενδιαφέρονται αν το περιεχόμενο είναι ψευδές ή επικίνδυνο. Αρκεί να σε κρατάει καθηλωμένο. 

Το Facebook, το X (Twitter), το YouTube, ακόμα και το Google Search λειτουργούν ως πύλες που μετατρέπουν τον απλό χρήστη σε εύκολο στόχο. Ο αλγόριθμος δεν έχει ηθική, έχει μόνο μέτρηση χρόνου παραμονής κι όσο περισσότερο μένεις, τόσο περισσότερο “σε γνωρίζει”. Από εκεί και πέρα η εκμετάλλευση είναι θέμα χρόνου. 

Η πανδημία της COVID το απέδειξε με τον πιο τραγικό τρόπο. Την ώρα που ο κόσμος πάλευε με τον φόβο και την αβεβαιότητα, μια ολόκληρη στρατιά από “ψηφιακούς εμπόρους σωτηρίας” ξεπήδησε, πουλώντας ψεύτικες θεραπείες, “φυσικά” φάρμακα και “μυστικές” πληροφορίες για το τι συμβαίνει “πραγματικά”. Εκείνη η περίοδος αποτέλεσε “τεράστια ευκαιρία για απατεώνες”. 

Η scam culture δεν είναι απλώς οικονομική εκμετάλλευση, αλλά ψυχολογική διείσδυση. Οι ίδιες γνωστικές διεργασίες που κάνουν κάποιον ευάλωτο σε οικονομικές απάτες, τον καθιστούν ευάλωτο και σε διαδικασίες ριζοσπαστικοποίησης. Ο μηχανισμός είναι ο ίδιος: υπόσχεση ασφάλειας, εξήγηση για την αδικία, αίσθηση αποστολής. Η διαφορά είναι ότι σήμερα η κατήχηση δε γίνεται σε υπόγεια ή απομονωμένα ράντσα, αλλά στο κινητό. Στα σχόλια κάτω από ένα βίντεο, σε ένα “κλειστό” Telegram group, σε μια αλυσίδα reposts που επαναλαμβάνει την ίδια αφήγηση μέχρι να γίνει “αλήθεια”. Κάθε εποχή έχει τους ψευδοπροφήτες της, η δική μας απλώς τους έκανε influencers. 

Όταν οι άνθρωποι χάνουν την εμπιστοσύνη τους στους θεσμούς στρέφονται αλλού για απαντήσεις και τότε εμφανίζονται οι απατεώνες. Το κενό εμπιστοσύνης είναι το πιο επικερδές προϊόν του 21ου αιώνα. Ο “ψηφιακός απατεώνας” μπορεί να φορά λευκή μπλούζα και να υπόσχεται θεραπείες “που δε θέλει να σου πει η φαρμακοβιομηχανία”. Μπορεί να έχει podcast και να μιλά για “εθνική αφύπνιση”. Μπορεί να πουλάει “μαθήματα αυτοβελτίωσης” για 300 ευρώ το μήνα. 

Το πιο επικίνδυνο, όμως, είναι πως αυτοί οι “μικροί απατεώνες” λειτουργούν μέσα σ’ ένα μεγαλύτερο οικοσύστημα εκμετάλλευσης: το οικοσύστημα των Big Tech. Οι πλατφόρμες κερδίζουν απ’ όλα αυτά και δεν περιορίζουν το φαινόμενο. Κανείς δεν τιμωρείται … 

Μέσα σε αυτό το κύμα ένα πράγμα πρέπει να μείνει ως επιμύθιο: Η πιο ακριβή απάτη δεν είναι αυτή που σου παίρνει τα χρήματα, είναι εκείνη που σου παίρνει το μυαλό σου. 

*Mε στοιχεία από το Psychology Today 

 

 

➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Instagram.