Σε κάθε ιστορική εποχή η δύναμη αλλάζει χέρια, ντύνεται διαφορετικά, μα πάντα διατηρεί το ίδιο βλέμμα: αυτό που κοιτάζει προς το συμφέρον της επιβολής. Η αφήγηση της σύγχρονης οικονομίας δεν μπορεί να αγνοήσει τον παλμό της αντίφασης ανάμεσα στο κεφάλαιο και την εργασία και ενώ ο 20ός αιώνας έφερε για μια στιγμή, την αναγνώριση της αξίας του εργατικού δυναμικού, η εποχή μας επιστρέφει με βιασύνη στον αρχικό κάτοχο της ισχύος: το κεφάλαιο.
Ήταν η βιομηχανική επανάσταση αυτή που εγκαθίδρυσε την παντοκρατορία του κεφαλαίου. Οι μηχανές πολλαπλασίασαν την παραγωγή, αλλά και τον πλούτο των λίγων. Οι εργαζόμενοι συχνά χωρίς δικαιώματα, μετατράπηκαν σε γρανάζια ενός συστήματος που δεν αναγνώριζε τίποτα άλλο πέρα από την απόδοση. Μέσα σε καπνούς εργοστασίων και σπασμένες πλάτες, θεμελιώθηκε μια ολόκληρη πολιτική και οικονομική κουλτούρα βασισμένη στο δόγμα της εκμετάλλευσης.
Όμως ο κόσμος δεν μένει ακίνητος. Ούτε η ιστορία γράφεται με μελάνι που δεν σβήνει. Ο 20ός αιώνας, ιδιαίτερα μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο έφερε μια σειρά από κοινωνικές κατακτήσεις, με αιχμή το εργατικό κίνημα. Συνδικάτα, συλλογικές συμβάσεις, κοινωνικά κράτη. Ήταν μια εποχή που το εργατικό δυναμικό, όχι απλώς αναγνωρίστηκε, αλλά έγινε – έστω και με όρους – συμμέτοχο στον πλούτο που παράγει. Ένα είδος ισορροπίας φάνηκε να γεννιέται.
Ήταν όμως μια ισορροπία εύθραυστη. Οι κρίσεις των δεκαετιών του ’70 και του ’80 επέτρεψαν την επανεμφάνιση του φιλελευθερισμού με νέο πρόσωπο: τον νεοφιλελευθερισμό. Και μαζί του ήρθε η ανατροπή. Το κεφάλαιο πλέον υπερεθνικό, αποδεσμευμένο από σύνορα και κράτη, επανακαθόρισε τους όρους του παιχνιδιού. Η εργασία άρχισε ξανά να γίνεται δευτερεύουσα, ευέλικτη, επισφαλής, φτηνή.
Στην εποχή της τεχνολογίας, της τεχνητής νοημοσύνης, του αυτοματισμού, η αξία του ανθρώπινου δυναμικού φθίνει. Όχι γιατί οι άνθρωποι δεν έχουν ικανότητες, αλλά γιατί το κεφάλαιο έχει βρει τρόπους να αντικαθιστά την ανάγκη τους. Όπου παλιότερα χρειαζόταν εργάτης, τώρα αρκεί ένας αλγόριθμος. Όπου άλλοτε υπήρχε συνεργασία, σήμερα υπάρχει παρακολούθηση, ανάλυση, διαχείριση χρόνου και αποδοτικότητας.
Ο σύγχρονος εργαζόμενος, παρά τις τεχνικές δεξιότητες και την εξειδίκευση, συχνά νιώθει αόρατος. Είναι παρών, αλλά αν δεν αποδίδει σε αριθμούς, είναι αναλώσιμος. Η εργασία δεν ορίζεται πια ως πηγή δημιουργίας ή κοινωνικής προσφοράς, αλλά ως μεταβλητό κόστος.
Ο κύκλος, λοιπόν, φαίνεται να κλείνει. Ξεκινήσαμε με την παντοδυναμία του κεφαλαίου, περάσαμε από μια σύντομη αναγνώριση του εργατικού δυναμικού ως κρίσιμο πόρο και επιστρέφουμε πάλι στο σημείο μηδέν: το κεφάλαιο, πιο ισχυρό από ποτέ να ορίζει όρους να επιβάλλει ρυθμούς, να καθορίζει πολιτικές.
Και όμως, μέσα σε αυτό το τοπίο, υπάρχει ελπίδα. Γιατί το κεφάλαιο, όσο πανίσχυρο κι αν φαίνεται, δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς κοινωνία. Δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς κατανάλωση, χωρίς κοινότητες, χωρίς ανθρώπους. Οι άνθρωποι, αργά ή γρήγορα, ξυπνούν, διεκδικούν, θυμούνται.
Ο νέος αγώνας δεν θα είναι μια επιστροφή στο παρελθόν. Δεν είναι νοσταλγικός, είναι υπαρξιακός. Δεν αρκεί πια να ζητάμε «δικαιώματα». Πρέπει να επαναπροσδιορίσουμε τι σημαίνει εργασία. Ποιος εργάζεται και γιατί. Ποιος ωφελείται και με ποιους όρους. Σε έναν κόσμο που όλα αλλάζουν με φρενήρεις ρυθμούς, το μόνο που μπορεί να σταθεί απέναντι στην ψυχρή ισχύ του κεφαλαίου, είναι η συλλογική συνείδηση.
Ο Μαρξ έγραφε ότι η ιστορία επαναλαμβάνεται. Κάποιες φορές ως τραγωδία, άλλες ως φάρσα. Στη δική μας περίπτωση μοιάζει περισσότερο με έναν φαύλο κύκλο που επαναφέρει τα ίδια ερωτήματα, με νέες μεταμφιέσεις. Το ζητούμενο δεν είναι να ξαναγυρίσουμε στο χτες, αλλά να διεκδικήσουμε ένα αύριο που δεν θα είναι αποκλειστικό προνόμιο των λίγων.
Γιατί αν υπάρχει κάτι που οφείλει να μάθει ξανά η εποχή μας είναι ότι χωρίς τους ανθρώπους καμία οικονομία δεν στέκεται. Χωρίς τη φωνή τους, καμία δημοκρατία δεν επιβιώνει και χωρίς τη συμμετοχή τους, κανένα κεφάλαιο δεν έχει ουσία. Η τεχνητή νοημοσύνη όσο εξελιγμένη κι αν είναι, δεν μπορεί να υποκαταστήσει τη συλλογική εμπειρία, τη συναισθηματική νοημοσύνη και την ηθική κρίση που μόνο ο άνθρωπος φέρει. Αν δεν διασφαλίσουμε την ενεργή παρουσία του πολίτη στο κοινωνικό και οικονομικό γίγνεσθαι, κινδυνεύουμε να μετατρέψουμε την πρόοδο σε αποξένωση και την καινοτομία σε εργαλείο αποκλεισμού. Η τεχνολογία πρέπει να υπηρετεί τον άνθρωπο, όχι να τον παραμερίζει.
➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Instagram.
Σε κάθε ιστορική εποχή η δύναμη αλλάζει χέρια, ντύνεται διαφορετικά, μα πάντα διατηρεί το ίδιο βλέμμα: αυτό που κοιτάζει προς το συμφέρον της επιβολής. Η αφήγηση της σύγχρονης οικονομίας δεν μπορεί να αγνοήσει τον παλμό της αντίφασης ανάμεσα στο κεφάλαιο και την εργασία και ενώ ο 20ός αιώνας έφερε για μια στιγμή, την αναγνώριση της αξίας του εργατικού δυναμικού, η εποχή μας επιστρέφει με βιασύνη στον αρχικό κάτοχο της ισχύος: το κεφάλαιο.
Ήταν η βιομηχανική επανάσταση αυτή που εγκαθίδρυσε την παντοκρατορία του κεφαλαίου. Οι μηχανές πολλαπλασίασαν την παραγωγή, αλλά και τον πλούτο των λίγων. Οι εργαζόμενοι συχνά χωρίς δικαιώματα, μετατράπηκαν σε γρανάζια ενός συστήματος που δεν αναγνώριζε τίποτα άλλο πέρα από την απόδοση. Μέσα σε καπνούς εργοστασίων και σπασμένες πλάτες, θεμελιώθηκε μια ολόκληρη πολιτική και οικονομική κουλτούρα βασισμένη στο δόγμα της εκμετάλλευσης.
Όμως ο κόσμος δεν μένει ακίνητος. Ούτε η ιστορία γράφεται με μελάνι που δεν σβήνει. Ο 20ός αιώνας, ιδιαίτερα μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο έφερε μια σειρά από κοινωνικές κατακτήσεις, με αιχμή το εργατικό κίνημα. Συνδικάτα, συλλογικές συμβάσεις, κοινωνικά κράτη. Ήταν μια εποχή που το εργατικό δυναμικό, όχι απλώς αναγνωρίστηκε, αλλά έγινε – έστω και με όρους – συμμέτοχο στον πλούτο που παράγει. Ένα είδος ισορροπίας φάνηκε να γεννιέται.
Ήταν όμως μια ισορροπία εύθραυστη. Οι κρίσεις των δεκαετιών του ’70 και του ’80 επέτρεψαν την επανεμφάνιση του φιλελευθερισμού με νέο πρόσωπο: τον νεοφιλελευθερισμό. Και μαζί του ήρθε η ανατροπή. Το κεφάλαιο πλέον υπερεθνικό, αποδεσμευμένο από σύνορα και κράτη, επανακαθόρισε τους όρους του παιχνιδιού. Η εργασία άρχισε ξανά να γίνεται δευτερεύουσα, ευέλικτη, επισφαλής, φτηνή.
Στην εποχή της τεχνολογίας, της τεχνητής νοημοσύνης, του αυτοματισμού, η αξία του ανθρώπινου δυναμικού φθίνει. Όχι γιατί οι άνθρωποι δεν έχουν ικανότητες, αλλά γιατί το κεφάλαιο έχει βρει τρόπους να αντικαθιστά την ανάγκη τους. Όπου παλιότερα χρειαζόταν εργάτης, τώρα αρκεί ένας αλγόριθμος. Όπου άλλοτε υπήρχε συνεργασία, σήμερα υπάρχει παρακολούθηση, ανάλυση, διαχείριση χρόνου και αποδοτικότητας.
Ο σύγχρονος εργαζόμενος, παρά τις τεχνικές δεξιότητες και την εξειδίκευση, συχνά νιώθει αόρατος. Είναι παρών, αλλά αν δεν αποδίδει σε αριθμούς, είναι αναλώσιμος. Η εργασία δεν ορίζεται πια ως πηγή δημιουργίας ή κοινωνικής προσφοράς, αλλά ως μεταβλητό κόστος.
Ο κύκλος, λοιπόν, φαίνεται να κλείνει. Ξεκινήσαμε με την παντοδυναμία του κεφαλαίου, περάσαμε από μια σύντομη αναγνώριση του εργατικού δυναμικού ως κρίσιμο πόρο και επιστρέφουμε πάλι στο σημείο μηδέν: το κεφάλαιο, πιο ισχυρό από ποτέ να ορίζει όρους να επιβάλλει ρυθμούς, να καθορίζει πολιτικές.
Και όμως, μέσα σε αυτό το τοπίο, υπάρχει ελπίδα. Γιατί το κεφάλαιο, όσο πανίσχυρο κι αν φαίνεται, δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς κοινωνία. Δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς κατανάλωση, χωρίς κοινότητες, χωρίς ανθρώπους. Οι άνθρωποι, αργά ή γρήγορα, ξυπνούν, διεκδικούν, θυμούνται.
Ο νέος αγώνας δεν θα είναι μια επιστροφή στο παρελθόν. Δεν είναι νοσταλγικός, είναι υπαρξιακός. Δεν αρκεί πια να ζητάμε «δικαιώματα». Πρέπει να επαναπροσδιορίσουμε τι σημαίνει εργασία. Ποιος εργάζεται και γιατί. Ποιος ωφελείται και με ποιους όρους. Σε έναν κόσμο που όλα αλλάζουν με φρενήρεις ρυθμούς, το μόνο που μπορεί να σταθεί απέναντι στην ψυχρή ισχύ του κεφαλαίου, είναι η συλλογική συνείδηση.
Ο Μαρξ έγραφε ότι η ιστορία επαναλαμβάνεται. Κάποιες φορές ως τραγωδία, άλλες ως φάρσα. Στη δική μας περίπτωση μοιάζει περισσότερο με έναν φαύλο κύκλο που επαναφέρει τα ίδια ερωτήματα, με νέες μεταμφιέσεις. Το ζητούμενο δεν είναι να ξαναγυρίσουμε στο χτες, αλλά να διεκδικήσουμε ένα αύριο που δεν θα είναι αποκλειστικό προνόμιο των λίγων.
Γιατί αν υπάρχει κάτι που οφείλει να μάθει ξανά η εποχή μας είναι ότι χωρίς τους ανθρώπους καμία οικονομία δεν στέκεται. Χωρίς τη φωνή τους, καμία δημοκρατία δεν επιβιώνει και χωρίς τη συμμετοχή τους, κανένα κεφάλαιο δεν έχει ουσία. Η τεχνητή νοημοσύνη όσο εξελιγμένη κι αν είναι, δεν μπορεί να υποκαταστήσει τη συλλογική εμπειρία, τη συναισθηματική νοημοσύνη και την ηθική κρίση που μόνο ο άνθρωπος φέρει. Αν δεν διασφαλίσουμε την ενεργή παρουσία του πολίτη στο κοινωνικό και οικονομικό γίγνεσθαι, κινδυνεύουμε να μετατρέψουμε την πρόοδο σε αποξένωση και την καινοτομία σε εργαλείο αποκλεισμού. Η τεχνολογία πρέπει να υπηρετεί τον άνθρωπο, όχι να τον παραμερίζει.
➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Instagram.
