Υπάρχουν μέρες που νιώθεις πως ο αέρας που αναπνέεις είναι γεμάτος από χαρτιά με σφραγίδες. Στο σχολείο του παιδιού, στο γήπεδο, στην εφορία, στο νοσοκομείο, παντού ένα “δεν γίνεται”, ένα “ο κανονισμός λέει”, ένα “πρέπει να περιμένετε”. Στην άλλη γωνία το φαρμακείο δεν σου δίνει το εμβόλιο που πέρυσι έκανες χωρίς πρόβλημα, γιατί άλλαξε ο κανόνας και στην αυλή του σπιτιού σου, τα παλιά υπόστεγα δεν μπορείς να τα φτιάξεις σε γραφείο ή αποθήκη χωρίς να βουτήξεις σε μια θάλασσα από χαρτιά, τέλη, εγκρίσεις και ακυρώσεις. 

Οι κανόνες γεννιούνται για να προστατεύουν. Να μην χτίζει ο γείτονας όπως θέλει, να υπάρχει δικαιοσύνη, να ξέρουμε τι περιμένουμε. Συχνά όμως γίνονται αλυσίδες που κρατούν δεμένους τους πολίτες, ενώ οι ισχυροί κινούνται σαν να μην υπάρχουν. Ο γιατρός που θέλει να φροντίσει τον ασθενή του εγκλωβίζεται σε οδηγίες ασφαλιστικών εταιρειών. Ο διευθυντής ενός σχολείου δεν μπορεί να πάρει απόφαση για έναν δάσκαλο, γιατί οι διαδικασίες της ένωσης μπλοκάρουν κάθε πρωτοβουλία κι όμως ένας πρόεδρος μπορεί να κατεβάσει την Εθνοφρουρά για πολιτικό εκβιασμό χωρίς να τον σταματήσει κανείς, ένας μεγιστάνας να κρύψει δισεκατομμύρια σε φορολογικούς παραδείσους κι ένα κόμμα να χαράξει εκ νέου τους εκλογικούς χάρτες μέσα σε μια νύχτα. 

Οι κανόνες δηλαδή είναι πολλοί εκεί που δεν χρειάζονται και λίγοι εκεί που είναι κρίσιμοι. Ο πολίτης νιώθει διπλά παγιδευμένος: και φορτωμένος με άσκοπη γραφειοκρατία και απροστάτευτος μπροστά σε εκείνους που έχουν τη δύναμη να την παρακάμπτουν. Μια κοινωνία που είναι ταυτόχρονα υπερ-ρυθμισμένη και ανοχύρωτη. 

Δεν είναι σημερινό φαινόμενο. Από την αρχαία Κίνα ο φιλόσοφος Han Fei μιλούσε για την αναγκαιότητα των κανόνων σε μεγάλες κοινωνίες. “Ο άνθρωπος δεν είναι κατ’ ανάγκη κακός ή βίαιος, αλλά μετριότατος”. Αν βασιστεί μόνο στην αρετή ή στην κρίση του κάποια στιγμή θα αποτύχει. Οι κανόνες δίνουν συνέπεια, σταθερότητα, διαφάνεια. Δείχνουν σε πολίτες και σε κυβερνώντες τι να περιμένουν. Αυτό είναι το θετικό πρόσωπο της τυπικότητας: η πρόληψη της αυθαιρεσίας. 

Μόνο που με τον καιρό οι κανόνες πληθαίνουν σαν αγριόχορτα. Κάθε φορά που κάτι πάει στραβά, η αντίδραση είναι ένας νέος κανόνας και κανείς δεν καταργεί τους παλιούς. Το αποτέλεσμα είναι ένα λαβύρινθος που χάνει την αξία του να δίνει καθοδήγηση. Συσσωρεύει εξαιρέσεις, δημιουργεί παράλογες καταστάσεις: γιατί απαγορεύεται το ποδήλατο στον παραλιακό πεζόδρομο λόγω ατυχημάτων του ’80, αλλά όχι το ηλεκτρικό πατίνι που είναι εξίσου επικίνδυνο; Γιατί μια σχολική πιστοποίηση ιστορίας δεν μετρά επειδή διδάχθηκε από το τμήμα κοινωνιολογίας; 

Τότε μπαίνουν στο παιχνίδι οι “ειδικοί των κανόνων”, όσοι ξέρουν να χειρίζονται τα γρανάζια. Έργα υποδομής καθυστερούν χρόνια όχι για ουσιαστικούς λόγους, αλλά γιατί 20.000 σελίδες μελετών αφήνουν χώρο σε κάθε πιθανή ένσταση. Οικολογικές ομάδες καταθέτουν αγωγές όχι πάντα για το περιβάλλον, αλλά επειδή συνδικάτα χρηματοδοτούν τις καθυστερήσεις για να κερδίσουν διαπραγματευτικά χαρτιά. Έτσι αυτή η τυπικότητα γίνεται μοχλός εξουσίας. 

Ακόμα πιο τρανταχτό παράδειγμα είναι η δικαιοσύνη. Στην Αμερική, οι αυστηροί κανόνες για τις ποινές έφεραν την πρακτική των “φανταστικών ομολογιών”. Ο κατηγορούμενος παραδέχεται μια μικρότερη κατηγορία, που ποτέ δεν έγινε για να μην καταστραφεί η ζωή του με ποινές δυσανάλογες. Δικαστές και δικηγόροι συναινούν, γνωρίζοντας την αλήθεια μόνο και μόνο για να παρακάμψουν ένα άκαμπτο σύστημα. Ορκίζονται δηλαδή όχι “να πουν την αλήθεια”, αλλά “ό,τι χρειάζεται για το καλύτερο αποτέλεσμα”. Έτσι το γράμμα του νόμου υπονομεύει το ίδιο το πνεύμα της δικαιοσύνης. 

Υπάρχει, άραγε, μια μέση λύση; Ο φιλόσοφος Barry Lam προτείνει την επαναφορά της διακριτικής ευχέρειας. Να μην είναι οι κανόνες τόσο λεπτομερείς, αλλά να αφήνουν χώρο στην κρίση κι αυτό έχει αξία: η αοριστία δεν είναι πάντα αδυναμία μπορεί να είναι δύναμη. Οικοδομεί εμπιστοσύνη, καλλιεργεί υπευθυνότητα. 

Η αλήθεια είναι πως η κοινωνία χρειάζεται κανόνες. Χωρίς αυτούς, η αυθαιρεσία και η αναρχία παραμονεύουν, αλλά τους χρειαζόμαστε για να εμπνέουν εμπιστοσύνη, όχι για να στήνουν γραφειοκρατικά τείχη. Ο πολίτης πρέπει να ξέρει τι τον περιμένει, όχι να πνίγεται σε ένα σύστημα όπου όλοι οι δρόμοι οδηγούν σε παράλογες εξαιρέσεις. 

Το ερώτημα δεν είναι αν έχουμε πολλούς ή λίγους κανόνες, αλλά αν έχουμε τους σωστούς κανόνες στα σωστά σημεία κι ίσως το πιο δύσκολο μάθημα να είναι ότι οι κανόνες δεν μπορούν ποτέ να αντικαταστήσουν πλήρως την κρίση, την υπευθυνότητα και την ανθρώπινη σχέση. Όσο κι αν τους πολλαπλασιάζουμε, η κοινωνία δεν θα πάψει να χρειάζεται ανθρώπους που ξέρουν πότε να πουν “ναι”, πότε να πουν “όχι” και πότε να εμπιστευτούν. 

Οι κανόνες δεν είναι για να φυλακίζουν, αλλά για να μας αφήνουν χώρο να ζούμε με ασφάλεια και αξιοπρέπεια κι αν σήμερα νιώθουμε εγκλωβισμένοι, είναι ίσως γιατί ξεχάσαμε αυτόν τον αρχικό σκοπό. Η λύση δεν είναι άλλοι κανόνες, αλλά καλύτεροι. Όχι περισσότερες σφραγίδες, αλλά περισσότερη ουσία. 

 

 

 

➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Instagram.