Κάποτε η ελευθερία οριζόταν ως η ικανότητα του ανθρώπου να σκέφτεται, να μιλά και να πράττει χωρίς περιορισμούς. Ένα δικαίωμα θεμελιώδες, σχεδόν αυτονόητο ή τουλάχιστον έτσι μας έμαθαν. Σήμερα όμως στη σκιά των αλγορίθμων, η ελευθερία μοιάζει λιγότερο με δυνατότητα και περισσότερο με παρεξήγηση. Γιατί στην εποχή της τεχνητής νοημοσύνης, των προσωποποιημένων ροών και της εμπορευματοποίησης της προσοχής ο ελεύθερος άνθρωπος καλείται να διαπραγματευτεί όχι μόνο τις επιλογές του, αλλά και την ίδια του την επιθυμία. 

Ο αλγόριθμος δεν είναι κάτι αόριστο. Είναι ο αόρατος συγγραφέας πίσω από τα προτεινόμενα τραγούδια στο Spotify, τις ειδήσεις στο Facebook, τα αποτελέσματα στο Google, τα stories που βλέπεις στο Instagram. Είναι το ψηφιακό φίλτρο που αποφασίζει τι θα δεις, πώς θα το δεις και πότε. Είναι με άλλα λόγια η φωνή που μιλάει πριν από σένα για σένα κι όταν αυτό συμβαίνει αρκετά συχνά, παύεις να θυμάσαι πως ήταν να επιλέγεις μόνος σου. 

Ζούμε σ’ έναν κόσμο όπου η πληροφορία είναι σε αφθονία και η ελευθερία μοιάζει με το άγχος της επιλογής. Ο αλγόριθμος υπόσχεται να απλοποιήσει αυτή την πολυπλοκότητα. Να σου δείξει ακριβώς αυτό που σε ενδιαφέρει και πράγματι το κάνει. Αλλά με ποιο κόστος; Κάθε σου πάτημα, κάθε σου scroll, κάθε αλληλεπίδραση, γίνεται δεδομένο κι αυτά τα δεδομένα εκπαιδεύουν ένα μοντέλο, όχι για να καταλάβει ποιος είσαι, αλλά για να μαντέψει τι θα σε κρατήσει για λίγα δευτερόλεπτα παραπάνω. Δεν υπάρχει ουδετερότητα εδώ. Υπάρχει στόχευση κι ο στόχος είσαι εσύ. 

Στην εποχή των αλγορίθμωνη ελευθερία δεν χάνεται από τη βία, αλλά από τη συνήθεια. Από την ευκολία να σου προσφέρονται τα πάντα έτοιμα. Από τη σιγουριά του «αυτό που σου ταιριάζει», γιατί αυτό είναι τελικά πιο κερδοφόρο. Μέσα σ’ αυτή την άνεση αρχίζει μια σταδιακή παραίτηση: σταματάς να ψάχνεις, σταματάς να απορείς, σταματάς να αμφιβάλλεις. Γίνεσαι αυτό που προβλέπουν κι όσο πιο προβλέψιμος, τόσο πιο πολύτιμος. 

Αυτό δεν σημαίνει ότι οι αλγόριθμοι είναι κακοί. Ούτε ότι η τεχνολογία είναι απειλή από μόνη της. Το ζήτημα δεν είναι το εργαλείο, αλλά η συνθήκη. Ποιος γράφει τον αλγόριθμο; Με τι σκοπό και κυρίως, με τι δικαιώματα πάνω στην προσοχή, τη μνήμη και την επιθυμία του ανθρώπου; 

Η ελευθερία σήμερα δεν μετριέται μόνο με τις πολιτικές σου απόψεις ή τη δυνατότητα έκφρασης. Μετριέται με το αν μπορείς να σκεφτείς κάτι έξω από ό,τι σου σερβίρεται. Με το αν μπορείς να διαβάσεις ένα κείμενο χωρίς να διακοπή. Με το αν επιλέγεις εσύ τι θα ακούσεις ή αν απλώς σου έρχεται. Με το αν γνωρίζεις πώς φτιάχνεται το περιβάλλον στο οποίο κινείσαι, ψηφιακά και φυσικά.  

Αν ο αλγόριθμος σε κατατάσσει βάσει του τι έκανες χθες, τότε η ελευθερία είναι η δυνατότητα να αλλάξεις γνώμη σήμερα. Να εκπλήξεις. Να απορρίψεις. Να στραφείς αλλού και να θυμάσαι ότι το τι βλέπεις δεν είναι το τι υπάρχει. Είναι απλώς το τι σου προσφέρεται με βάση ό,τι άφησες πίσω σου ως ψηφιακό ίχνος. 

Αυτός ο ψηφιακός καθρέφτης δεν είναι εσύ. Είναι το είδωλό σου φτιαγμένο από στατιστική και είναι εύκολο να παγιδευτείς μέσα του, όπως είναι εύκολο να ξεχάσεις τη σιωπή όταν ζεις συνεχώς μέσα στον θόρυβο. Γι’ αυτό η ελευθερία σήμερα απαιτεί κόπο. Απαιτεί αποσύνδεση, κριτική σκέψη, επιλογές που δεν βασίζονται σε συνήθειες. Απαιτεί να χαθείς επίτηδες για να μπορέσεις να βρεις ξανά τι πραγματικά σε αφορά. 

Μπορεί η εποχή μας να φαίνεται πιο ελεύθερη από ποτέ με πρόσβαση σε κάθε είδους πληροφορία, με πλατφόρμες που υπόσχονται ισότητα, με εργαλεία που δίνουν φωνή σε όλους, αλλά η ελευθερία δεν είναι απλώς η πρόσβαση. Είναι η επίγνωση και είναι αυτό ακριβώς που οι αλγόριθμοι, στην προσπάθειά τους να σε γνωρίσουν, τείνουν να υπονομεύσουν. 

Γιατί όταν όλα είναι προσωποποιημένα, τίποτα δεν είναι πραγματικά δικό σου. Όταν όλα γίνονται εύκολα, τίποτα δεν απαιτεί προσπάθεια κι όταν τίποτα δεν απαιτεί προσπάθεια, η σκέψη παύει να είναι ελεύθερη.  

Ίσως τελικά η μεγαλύτερη πράξη ελευθερίας σήμερα να είναι η παύση. Να μη δεις το επόμενο βίντεο. Να κλείσεις την εφαρμογή. Να πεις όχι στο περισσότερα σαν αυτό. Να αποφασίσεις να αναζητήσεις κάτι που δε σου προτάθηκε. Να διεκδικήσεις χρόνο, σιωπή και επιλογή. Γιατί η ελευθερία δεν είναι προεπιλογή. Είναι πράξη και στην εποχή των αλγορίθμων, είναι ίσως η πιο επαναστατική από όλες. 

 

 

➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Instagram.