Ο κόσμος ταξιδεύει στα μονοπάτια της προόδου, και κανείς δεν μπορεί να το αμφισβητήσει. Η λάμψη της ηλεκτρικής ενέργειας φωτίζει πλέον το 90% της ανθρωπότητας, ενώ τα τεχνολογικά και επιστημονικά θαύματα έχουν μεταμορφώσει τις ζωές μας σε κάτι πιο φωτεινό. Η ιατρική, με τα μαγικά της εργαλεία, έχει χαρίσει χρόνια ζωής, ενώ το διαδίκτυο έχει διαγράψει τα όρια του χρόνου, του χώρου και της γνώσης. Και ποιος θα μπορούσε να παραβλέψει τη μαγεία της τεχνητής νοημοσύνης, τα εγκεφαλικά εμφυτεύματα, τα αυτοοδηγούμενα φορτηγά και τα ταξίδια μετ’ επιστροφής στο διάστημα;
Ωστόσο, ενώ ο κόσμος ανθίζει, οι σκιές των ανισοτήτων και της κοινωνικής αδικίας παραμένουν. Καθώς η παγκόσμια κατανάλωση ψυχοφαρμάκων αυξάνεται, οι άνθρωποι αναζητούν ανακούφιση στις σιωπηλές αυτές ουσίες. Στη χώρα μας, τα δεδομένα μιλούν για μια ανησυχητική αύξηση· η χρήση αντικαταθλιπτικών έχει τετραπλασιαστεί, ενώ τα ψυχοτρόπα έχουν διπλασιαστεί, δείχνοντας ότι το μονοπάτι της προόδου είναι γεμάτο τόσο από φως όσο και από σκιές.
Τι μας συμβαίνει; Γιατί ενώ ο κόσμος προοδεύει εμείς πάμε χειρότερα, ιδίως σε ψυχολογικό επίπεδο;
Ας ξετυλίξουμε το νήμα από την αρχή. Ο ψηφιακός μετασχηματισμός, με τη μαγική του δύναμη, έχει πλέξει έναν ιστό που διευκολύνει τις ζωές μας, τις συναλλαγές μας, και την καθημερινότητά μας, ανοίγοντας διάπλατα τις πύλες προς υλικά και άυλα αγαθά. Τουλάχιστον έτσι φαίνεται… ή μήπως είναι μια ψευδαίσθηση; Μήπως κάθε μέρα που περνά, γινόμαστε όλο και περισσότερο δέσμιοι στους αλγόριθμους, παραδομένοι σε ένα ατέρμονο κυνήγι της ευτυχίας;
Η ευτυχία, κάποτε ένα μοναδικό, προσωπικό συναίσθημα, μοιάζει να έχει μεταμορφωθεί σε ένα ψυχρό, αριθμητικό κριτήριο, μια ζυγαριά που καθορίζει την επιτυχία ή την αποτυχία της ζωής μας. Τι σημαίνει αυτό; Η ψυχαναγκαστική αναζήτηση της ευτυχίας μας οδηγεί σε ένα αδηφάγο μονοπάτι κατανάλωσης – όχι μόνο αγαθών, αλλά και ανθρώπων. Μα αυτή η μορφή προόδου, η εύκολη πρόσβαση σε υλικά αγαθά και η γρήγορη κατανάλωση σωμάτων, δεν φέρνει τελικά την ευτυχία που επιζητούμε. Ίσως γιατί το πεδίο της κατανάλωσης έχει εισχωρήσει ακόμα και στον εσωτερικό μας κόσμο. Όπως επισημαίνουν οι κοινωνικοί επιστήμονες Edgar Cabanas και Eva Illouz στο βιβλίο τους «Ευτυχιοκρατία: Πώς η βιομηχανία της ευτυχίας κυβερνά τις ζωές μας», τα συναισθήματα έχουν μετατραπεί σε εμπορεύματα, και αυτό το αέναο κυνήγι της ευτυχίας μας αφήνει κενό, εγκλωβισμένους σε έναν λαβύρινθο χωρίς έξοδο.
Ο Κορνήλιος Καστοριάδης έγραφε πως όταν η κοινωνία παρεμβαίνει στην ευτυχία μας, αυτό είναι ολοκληρωτισμός, καθώς η κοινωνία επιβάλλει τις θέσεις της πλειοψηφίας. Οι επιθυμίες της πλειονότητας δεν έχουν, όμως, καμία σχέση με την προσωπική ευτυχία. Κι εμείς ξεχνάμε συχνά να ζήσουμε όπως επιθυμούμε και συγχέουμε τις δικές μας επιθυμίες με εκείνες των άλλων.
Ναι, ο κόσμος προοδεύει. Αλλά δεν προοδεύουμε μαζί του. Εμείς παραμένουμε στον πυρήνα μας «αναλογικοί άνθρωποι» που παλεύουν να διαχειριστούν τις απαιτήσεις ενός ψηφιοποιημένου κόσμου. Κινδυνεύουμε όμως να μετεξελιχθούμε σε εικονιστικούς εργαζόμενους του 24ώρου και να χάσουμε το όρια ανάμεσα σε εργασιακή και προσωπική ζωή. Ακόμα και τα συναισθήματα μας ανάγονται πια σε αλγόριθμους. Μήπως χάνουμε όμως την ανθρωπινότητα και την ελευθερία μας;
Αξίζει να αναφέρουμε την ετήσια Παγκόσμια Εκθεση Ευτυχίας (World Happiness Report), της οποίας ο δείκτης από το 2012 βυθίζεται επιβεβαιώνοντας το «Παράδοξο του Easterlin», δηλαδή την αντιστρόφως ανάλογη πορεία μεταξύ ανάπτυξης και ανόδου του βιοτικού επιπέδου και της ανθρώπινης ευτυχίας.
Ναι, ο κόσμος προοδεύει αλλά εμείς δεν τον χαιρόμαστε. Διότι δεν γνωρίζουμε καν τις πραγματικές μας ανάγκες ώστε να τις υλοποιήσουμε, διότι είμαστε δέσμιοι της ύλης και της «καλής ζωής» όπως αυτή πλασάρεται από την καθεστηκυία τάξη, διότι έχουμε εγκλωβιστεί σε μια ψυχαναγκαστική διεκδίκηση ευτυχιοκρατικής υπεροχής ενώ η τεχνολογική πρόοδος έχει αναδείξει κυρίως τις ψευδείς όψεις της πληθωριστικής ελευθερίας.Αποτέλεσμα; Μας κατακλύζει ένα αίσθημα ματαιότητας. Ίσως γιατί όσο απαθείς και να θέλουμε να είμαστε η δυστυχία που υπάρχει γύρω μας, μας αφορά. Για πόσο μπορεί κανείς να αναγνωρίζει τη χαρά στην κατανάλωση και στους αλγόριθμους; Τα γιγαντιαία βήματα της τεχνολογίας δεν έχουν καταφέρει να εξαλείψουν την κοινωνική αδικία ούτε κατ’ επέκταση την προσωπική δυσφορία. Όσο ο κόσμος θα προοδεύει για εμάς, χωρίς εμάς, εμείς θα καταναλώνουμε αντικαταθλιπτικά και ψυχοτρόπα.
