Τα τελευταία χρόνια η έννοια της ατομικής ευθύνης πρωταγωνιστεί στην κοινωνικοπολιτική πραγματικότητα. Ειδικά την περίοδο του κορονοϊού και της καραντίνας, η ατομική ευθύνη έπαιζε καθημερινά στα πρωτοσέλιδα και στα παράθυρα των τηλεοράσεων. Η πορεία της νόσου είχε άμεση σχέση με το πως θα συμπεριφερόταν ο μέσος πολίτης. Αν θα έβαζε τη μάσκα στη βόλτα με το σκύλο, αν θα έστελνε μήνυμα για να βγει και επ’ ουδενί με τον τρόπο που η κυβέρνηση διαχειρίστηκε το σύστημα υγείας. Σε κάθε τραγικό, δυσχερές γεγονός, το αφήγημα της ατομικής ευθύνης παρουσιάζεται ενδελεχώς από τα ΜΜΕ και τους εκπροσώπους του κράτους. Στις περιπτώσεις των μαζικών ένοπλων επιθέσεων στα σχολεία, υπάρχει μόνιμα η ρητορική της προβληματικής φύσης του δράστη. Τα συστημικά μίντια αναφέρουν τον δράστη ως μοναχικό, με ψυχική ασθένεια και απόλυτα υπεύθυνο για την οδύνη που προκάλεσε, χωρίς να μιλάνε για τα λόμπι των όπλων στην Αμερική και το ότι το σύστημά τους εξισώνει την ευκολία αγοράς ενός όπλου με ένα burger. Η απόλυτη ψυχολογιοποίηση του δράστη, το να αποδίδουμε δηλαδή τις αιτίες των πράξεων του σε προσωπικά ψυχολογικά στοιχεία στοχεύει στην διατήρηση της κοινωνικής τάξης και την αποποίηση ευθυνών του συστήματος. Στο τραγικό σιδηροδρομικό δυστύχημα, ένας άνθρωπος και η ανικανότητά του ήταν υπεύθυνα για το θάνατο τόσων ανθρώπων. Τα παραδείγματα είναι πολλά και αποκαλύπτουν τη δύναμη που έχει το πολιτικό σύστημα και τις δικλείδες ασφαλείας του να στρέφει αλλού την προσοχή και τον καταλογισμό ευθυνών.
Η ατομική ευθύνη δεν περιγράφει μια στάση που οφείλει κάποιος να έχει αλλά περιγράφει τη στάση που δεν έχει ο ένοχος ή τη λάθος στάση που επέλεξε να έχει. Και ο εκάστοτε ένοχος θα επιλεχθεί από το σύστημα. Θα είναι οι πρόσφυγες, οι νέοι, οι καλλιτέχνες, θα είναι οποιαδήποτε ομάδα κρίνεται ένοχη ανάλογα με τις συγκυρίες, τις ανάγκες της κυβέρνησης και ποιο ακροατήριο επιθυμεί να ευχαριστήσει.
Κάτι ανάλογο βέβαια συμβαίνει και στην περίπτωση της προόδου των ατόμων σε μία κοινωνία και της ανέλιξής τους. Η ατομοκεντρική θεώρηση του συστήματος, υποστηρίζει ότι το κάθε άτομο είναι υπεύθυνο για την εξέλιξή του. Η κυρίαρχη ιδεολογία αυτής της θεώρησης, ενισχύει την άποψη ότι μόνο οι ικανοί προοδεύουν και ότι τελικά, η εξέλιξη του ατόμου στην κοινωνική διαστρωμάτωση εξαρτάται από την προσωπική του δυνατότητα χωρίς να υπολογίζει όμως τις υποχρεώσεις του κράτους απέναντι στον πολίτη. Μία κυβερνητική ρητορική που πίνει νερό στο όνομα των αρίστων, προωθεί την προσωπική προσπάθεια και επιτυχία βγάζοντας από την εξίσωση το κράτος και τις ελλείψεις του.
Σίγουρα, η πολιτεία για να εξελιχθεί και να προχωρήσει και να λειτουργεί αρμονικά χρειάζεται την προσπάθεια του κάθε ατόμου ξεχωριστά. Οι αλλαγές έρχονται από κάτω προς τα πάνω, και η εύρωστη λειτουργία της κοινωνίας μπορεί να ενισχυθεί ή να υπονομευθεί καθημερινά από εμάς. Ωστόσο είναι πολύ επικίνδυνο να βασιζόμαστε σε αυτό και μόνο αυτό. Ένα σύστημα που είναι αδιάφορο για την κοινωνική του δομή και την προώθηση του κοινωνικού κράτους, ενισχύει την ατομική ευθύνη και τη χρησιμοποιεί σαν δικαιολογία για να καλύψει τα κενά του. Αποτελεί στο τέλος της μέρας ένα μοχλό που κρατά υποτελείς τους οικονομικά ασθενέστερους και όσους δεν είχαν τις ίδιες ευκαιρίες. Και αυτό είναι επικίνδυνο για δύο λόγους. Αφενός, όσοι δεν τα καταφέρνουν, αισθάνονται ότι η δική τους ανικανότητα δεν τους βοήθησε να μπουν στο πανεπιστήμιο που ήθελαν, να πάρουν την προαγωγή που επιθυμούσαν, να διεκδικήσουν τη ζωή που ονειρεύονταν. Και σε μία κοινωνία που 2 δεκαετίες τώρα καίει τις παραγωγικές γενιές της στην προβληματική αγορά εργασίας και έχει στείλει στο εξωτερικό τους περισσότερους για μία ζωή πιο αξιοκρατική, η λογική της ατομικής αριστείας πυροδοτεί μια ματαιότητα που μόνο επικίνδυνη μπορεί να χαρακτηριστεί. Επιπλέον, ελλοχεύει ο κίνδυνος η αριστεία και η ατομική προσπάθεια να αφήσει πίσω αρετές που δεν μετριόνται σε βαθμούς και παπύρους. Και απ’ ότι φαίνεται έχει ήδη αρχίσει να το κάνει. Η καλλιτεχνική δεξιότητα έχει υποβιβασθεί. Επιβραβεύουμε ακαδημαϊκούς βαθμούς αλλά όχι την ενσυναίσθηση, την κοινωνική συνείδηση, την ανθρωπιά και την αλληλεγγύη.
Για να προωθείς την ατομική προσπάθεια σαν μόνη διέξοδο από την μιζέρια, θα πρέπει να συμπεριλάβεις κάθε μέλος της κοινωνίας, να υπολογίσεις κάθε παίχτη στο παιχνίδι των ευθυνών. Η ατομική ανέλιξη εξαρτάται από τα χαρτιά που έχεις να προσκομίσεις χωρίς να υπολογίζεις την ευαισθησία που θα πρέπει να έχει ο αυριανός γιατρός, ο εν δυνάμει δάσκαλος. Περιορίζεις λοιπόν και στραγγαλίζεις κάθε καταπληκτική διαφορετικότητα που συμβάλλει στη δημιουργία ενός μοναδικού μωσαϊκού που αποτελεί την κοινωνία μας. Όλοι πρέπει να είναι άριστοι μαθητές, σε ένα σύστημα όμως που έχει ξεχάσει την κοινωνική μέριμνα, την συμπεριληπτικότητα, που προσλαμβάνει δασκάλους στα μέσα της χρονιάς, που αδιαφορεί για τις κοινωνικές προεκτάσεις της ακρίβειας, παραγκωνίζει οτιδήποτε διαφορετικό και πλουραλιστικό και λειτουργεί σαν αλωνιστική μηχανή ανθρώπινων ψυχών.
Για μία αλλαγή της καθεστηκυίας τάξης θα πρέπει να δοθεί ύψιστη σημασία στην παιδεία, την υγεία και τη δημιουργία ενός κοινωνικού κράτους. Ενός κράτους ικανού να ωθήσει στην αριστεία και την εξέλιξη κάθε μαθητή, να δώσει ίσες ευκαιρίες και να αντιμετωπίσει τις παθογένειές του κατάματα, χωρίς να προσπαθεί να βρίσκει κάθε φορά άλλον ένοχο να γίνει το εξιλαστήριο θύμα του και να αναλάβει τις ευθύνες για τις παραλήψεις του.
Τα τελευταία χρόνια η έννοια της ατομικής ευθύνης πρωταγωνιστεί στην κοινωνικοπολιτική πραγματικότητα. Ειδικά την περίοδο του κορονοϊού και της καραντίνας, η ατομική ευθύνη έπαιζε καθημερινά στα πρωτοσέλιδα και στα παράθυρα των τηλεοράσεων. Η πορεία της νόσου είχε άμεση σχέση με το πως θα συμπεριφερόταν ο μέσος πολίτης. Αν θα έβαζε τη μάσκα στη βόλτα με το σκύλο, αν θα έστελνε μήνυμα για να βγει και επ’ ουδενί με τον τρόπο που η κυβέρνηση διαχειρίστηκε το σύστημα υγείας. Σε κάθε τραγικό, δυσχερές γεγονός, το αφήγημα της ατομικής ευθύνης παρουσιάζεται ενδελεχώς από τα ΜΜΕ και τους εκπροσώπους του κράτους. Στις περιπτώσεις των μαζικών ένοπλων επιθέσεων στα σχολεία, υπάρχει μόνιμα η ρητορική της προβληματικής φύσης του δράστη. Τα συστημικά μίντια αναφέρουν τον δράστη ως μοναχικό, με ψυχική ασθένεια και απόλυτα υπεύθυνο για την οδύνη που προκάλεσε, χωρίς να μιλάνε για τα λόμπι των όπλων στην Αμερική και το ότι το σύστημά τους εξισώνει την ευκολία αγοράς ενός όπλου με ένα burger. Η απόλυτη ψυχολογιοποίηση του δράστη, το να αποδίδουμε δηλαδή τις αιτίες των πράξεων του σε προσωπικά ψυχολογικά στοιχεία στοχεύει στην διατήρηση της κοινωνικής τάξης και την αποποίηση ευθυνών του συστήματος. Στο τραγικό σιδηροδρομικό δυστύχημα, ένας άνθρωπος και η ανικανότητά του ήταν υπεύθυνα για το θάνατο τόσων ανθρώπων. Τα παραδείγματα είναι πολλά και αποκαλύπτουν τη δύναμη που έχει το πολιτικό σύστημα και τις δικλείδες ασφαλείας του να στρέφει αλλού την προσοχή και τον καταλογισμό ευθυνών.
Η ατομική ευθύνη δεν περιγράφει μια στάση που οφείλει κάποιος να έχει αλλά περιγράφει τη στάση που δεν έχει ο ένοχος ή τη λάθος στάση που επέλεξε να έχει. Και ο εκάστοτε ένοχος θα επιλεχθεί από το σύστημα. Θα είναι οι πρόσφυγες, οι νέοι, οι καλλιτέχνες, θα είναι οποιαδήποτε ομάδα κρίνεται ένοχη ανάλογα με τις συγκυρίες, τις ανάγκες της κυβέρνησης και ποιο ακροατήριο επιθυμεί να ευχαριστήσει.
Κάτι ανάλογο βέβαια συμβαίνει και στην περίπτωση της προόδου των ατόμων σε μία κοινωνία και της ανέλιξής τους. Η ατομοκεντρική θεώρηση του συστήματος, υποστηρίζει ότι το κάθε άτομο είναι υπεύθυνο για την εξέλιξή του. Η κυρίαρχη ιδεολογία αυτής της θεώρησης, ενισχύει την άποψη ότι μόνο οι ικανοί προοδεύουν και ότι τελικά, η εξέλιξη του ατόμου στην κοινωνική διαστρωμάτωση εξαρτάται από την προσωπική του δυνατότητα χωρίς να υπολογίζει όμως τις υποχρεώσεις του κράτους απέναντι στον πολίτη. Μία κυβερνητική ρητορική που πίνει νερό στο όνομα των αρίστων, προωθεί την προσωπική προσπάθεια και επιτυχία βγάζοντας από την εξίσωση το κράτος και τις ελλείψεις του.
Σίγουρα, η πολιτεία για να εξελιχθεί και να προχωρήσει και να λειτουργεί αρμονικά χρειάζεται την προσπάθεια του κάθε ατόμου ξεχωριστά. Οι αλλαγές έρχονται από κάτω προς τα πάνω, και η εύρωστη λειτουργία της κοινωνίας μπορεί να ενισχυθεί ή να υπονομευθεί καθημερινά από εμάς. Ωστόσο είναι πολύ επικίνδυνο να βασιζόμαστε σε αυτό και μόνο αυτό. Ένα σύστημα που είναι αδιάφορο για την κοινωνική του δομή και την προώθηση του κοινωνικού κράτους, ενισχύει την ατομική ευθύνη και τη χρησιμοποιεί σαν δικαιολογία για να καλύψει τα κενά του. Αποτελεί στο τέλος της μέρας ένα μοχλό που κρατά υποτελείς τους οικονομικά ασθενέστερους και όσους δεν είχαν τις ίδιες ευκαιρίες. Και αυτό είναι επικίνδυνο για δύο λόγους. Αφενός, όσοι δεν τα καταφέρνουν, αισθάνονται ότι η δική τους ανικανότητα δεν τους βοήθησε να μπουν στο πανεπιστήμιο που ήθελαν, να πάρουν την προαγωγή που επιθυμούσαν, να διεκδικήσουν τη ζωή που ονειρεύονταν. Και σε μία κοινωνία που 2 δεκαετίες τώρα καίει τις παραγωγικές γενιές της στην προβληματική αγορά εργασίας και έχει στείλει στο εξωτερικό τους περισσότερους για μία ζωή πιο αξιοκρατική, η λογική της ατομικής αριστείας πυροδοτεί μια ματαιότητα που μόνο επικίνδυνη μπορεί να χαρακτηριστεί. Επιπλέον, ελλοχεύει ο κίνδυνος η αριστεία και η ατομική προσπάθεια να αφήσει πίσω αρετές που δεν μετριόνται σε βαθμούς και παπύρους. Και απ’ ότι φαίνεται έχει ήδη αρχίσει να το κάνει. Η καλλιτεχνική δεξιότητα έχει υποβιβασθεί. Επιβραβεύουμε ακαδημαϊκούς βαθμούς αλλά όχι την ενσυναίσθηση, την κοινωνική συνείδηση, την ανθρωπιά και την αλληλεγγύη.
Για να προωθείς την ατομική προσπάθεια σαν μόνη διέξοδο από την μιζέρια, θα πρέπει να συμπεριλάβεις κάθε μέλος της κοινωνίας, να υπολογίσεις κάθε παίχτη στο παιχνίδι των ευθυνών. Η ατομική ανέλιξη εξαρτάται από τα χαρτιά που έχεις να προσκομίσεις χωρίς να υπολογίζεις την ευαισθησία που θα πρέπει να έχει ο αυριανός γιατρός, ο εν δυνάμει δάσκαλος. Περιορίζεις λοιπόν και στραγγαλίζεις κάθε καταπληκτική διαφορετικότητα που συμβάλλει στη δημιουργία ενός μοναδικού μωσαϊκού που αποτελεί την κοινωνία μας. Όλοι πρέπει να είναι άριστοι μαθητές, σε ένα σύστημα όμως που έχει ξεχάσει την κοινωνική μέριμνα, την συμπεριληπτικότητα, που προσλαμβάνει δασκάλους στα μέσα της χρονιάς, που αδιαφορεί για τις κοινωνικές προεκτάσεις της ακρίβειας, παραγκωνίζει οτιδήποτε διαφορετικό και πλουραλιστικό και λειτουργεί σαν αλωνιστική μηχανή ανθρώπινων ψυχών.
Για μία αλλαγή της καθεστηκυίας τάξης θα πρέπει να δοθεί ύψιστη σημασία στην παιδεία, την υγεία και τη δημιουργία ενός κοινωνικού κράτους. Ενός κράτους ικανού να ωθήσει στην αριστεία και την εξέλιξη κάθε μαθητή, να δώσει ίσες ευκαιρίες και να αντιμετωπίσει τις παθογένειές του κατάματα, χωρίς να προσπαθεί να βρίσκει κάθε φορά άλλον ένοχο να γίνει το εξιλαστήριο θύμα του και να αναλάβει τις ευθύνες για τις παραλήψεις του.
