Το “2291” της ERGON-CULTURE είναι ένα διατομεακό project του Βασίλη Μπαλάσκα το οποίο επιχειρεί μία ποιητική ανάγνωση της επετείου της Μικρασιατικής Καταστροφής.
Κεντρικός άξονας είναι μία νέα εγκατάσταση neon μεγάλων διαστάσεων, που αποτελείται από τις φράσεις THERE IS NO SEA WITHOUT A LAND («Δεν υπάρχει θάλασσα χωρίς στεριά») και THERE IS NO LAND WITHOUT A SEA («Δεν υπάρχει στεριά χωρίς θάλασσα»). Το έργο προτείνει μία περισσότερο στοχαστική ή ακόμα και αισιόδοξη προσέγγιση του ιστορικού τραύματος και πλαισιώνεται από δίγλωσση έκδοση, δύο δράσεις-εργαστήρια, συμβουλευτική υποστήριξη, ιστότοπο (www.2291.gr) και διεθνή ημερίδα με συνδιοργανωτή το Πανεπιστήμιο του Kingston (Λονδίνο).
Μέσω του project, το 2291 καθίσταται μία φανταστική χρονολογία που αναφέρεται όχι μόνο στον οικουμενικό και διαχρονικό χαρακτήρα των προσφυγικών καταστροφών, αλλά και στην ελπίδα αυτές να εκλείψουν νωρίτερα παρά αργότερα. Η παραγωγή πραγματοποιείται στο πλαίσιο του προγράμματος 2022, του θεσμού “Όλη η Ελλάδα ένας Πολιτισμός” του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού.
Μέσα από την αντιστροφή των ψηφίων της χρονολογίας της Μικρασιατικής Καταστροφής (1922), ο Μπαλάσκας καλεί το ελληνικό αλλά και διεθνές κοινό να τοποθετήσει τα γεγονότα της Καταστροφής, καθώς και όσα οδήγησαν σε αυτήν και όσα ακολούθησαν, μέσα σε ένα ιστορικό πλαίσιο διαρκούς μεταβολής όπως αυτό που κατεξοχήν χαρακτηρίζει την ελληνική ιστορία και την περιοχή της Μεσογείου.
Η εγκατάσταση νέον στον προαύλιο χώρο του Αρχαιολογικού Μουσείου της Θεσσαλονίκης δημιουργεί έναν μεταβαλλόμενο δημόσιο χώρο, καθώς αυτός κινείται διαρκώς μεταξύ φωτός και σκότους. Αυτό συμβαίνει όχι μόνο μέσω της διαδοχής ημέρας και νύχτας, αλλά και μέσα από την 24ωρη κυκλική εναλλαγή της φωτιζόμενης φράσης της εγκατάστασης, που συμβαίνει τα μεσάνυχτα της κάθε ημέρας: THERE IS NO SEA WITHOUT A LAND («Δεν υπάρχει θάλασσα χωρίς στεριά») και THERE IS NO LAND WITHOUT A SEA («Δεν υπάρχει στεριά χωρίς θάλασσα»).
Ο καλλιτέχνης εμπνέεται από τις προσωπικές μνήμες του παππού του, Μιχαήλ Ορφανίδη, ο οποίος ήταν 11 ετών κατά την Καταστροφή της Σμύρνης και διέφυγε μαζί με χιλιάδες άλλους Έλληνες προς τη μητέρα-πατρίδα μέσω της Χίου. Μέσα από τον τίτλο του έργου, ο Μπαλάσκας συνδέει την καλλιτεχνική του οπτική πάνω στη Μικρασιατική Καταστροφή με τις περιγραφές του παππού του που αφορούσαν το μέλλον: την προσμονή του σωτήριου ταξιδιού, την ελπίδα της άφιξης και, μετέπειτα, την ακλόνητη πίστη στην οικοδόμηση ενός καλύτερου μέλλοντος για τον ίδιο, την οικογένειά του και τη χώρα του.
Η σύγχρονη ιστορία της Θεσσαλονίκης είναι συνυφασμένη με τη Μικρασιατική Καταστροφή – από τη φιλοξενία του στρατηγείου της Μικρασιατικής Εκστρατείας μέχρι τον Μάρτιο του 1920, έως την υποδοχή χιλιάδων προσφύγων αμέσως μετά την Καταστροφή και στα χρόνια που ακολούθησαν. Η νέα αυτή πραγματικότητα δημιούργησε πολλαπλές προκλήσεις για την πόλη, αλλά ταυτόχρονα εμπλούτισε τον κοσμοπολίτικο χαρακτήρα που η Θεσσαλονίκη είχε για ένα μεγάλο κομμάτι της ιστορίας της. Επιπλέον, ως απότοκος του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου, η Καταστροφή σηματοδοτεί το τέλος ενός ευρύτερου κύκλου εξελίξεων που ξεκίνησαν με τους Βαλκανικούς Πολέμους (1912-1913) και είδαν την Ελλάδα να εξαπλώνεται, θέτοντας έτσι τις βάσεις του σημερινού ελληνικού κράτους.
Η εγκατάσταση νέον παρουσιάζει δύο φράσεις αξιωματικές και «αυταπόδεικτες», οι οποίες σε συνδυασμό δημιουργούν μία αίσθηση επανάληψης και πλεονασμού: φυσικά και δεν υπάρχει καμία θάλασσα χωρίς στεριά, καθώς αντίστοιχα και καμία στεριά χωρίς θάλασσα. Αυτή η διαπίστωση αφορά όχι μόνον το παρόν, αλλά και το παρελθόν, καθώς επίσης και το μέλλον. Μέσα από αυτήν την ποιητική και «οξύμωρη» χρήση της γλώσσας, η εγκατάσταση τονίζει τόσο το ευμετάβλητο της ιστορίας, όσο και τις εγγενείς αντιφάσεις των συναισθημάτων που χαρακτηρίζουν κάθε είδους μετανάστευση, είτε αυτή βρίσκεται στην αρχή της (στο σημείο αναχώρησης / στο χαμένο σπίτι), είτε στο τέλος της (στο σημείο άφιξης / στο νέο σπίτι).
Οι αντιφάσεις αυτές καθίστανται ιδιαίτερα επίκαιρες με δεδομένες τις υπαρξιακές απειλές που καλείται να αντιμετωπίσει σήμερα η Ελλάδα, αλλά και ολόκληρη η ανθρωπότητα – από την επανεμφάνιση του κινδύνου μίας περιφερειακής ή και παγκόσμιας πολεμικής σύρραξης με ανυπολόγιστες ανθρωπιστικές καταστροφές, μέχρι την κλιματική αλλαγή και τις βίαιες μετακινήσεις πληθυσμών που ήδη αυτή επιφέρει.
Στην περίπτωση του “2291”, οι «κύκλοι της Ιστορίας» αποτελούν όχι απλώς ένα σχήμα λόγου, αλλά μια εμφατική υπενθύμιση ότι κάθε δράση ακολουθείται από μία αντίδραση, όπως επίσης και ότι αυτοί οι «κύκλοι» μπορούν να αποκτήσουν διαφορετικές αναγνώσεις και χρησιμότητα ανάλογα με τη χρονική απόσταση που έχουμε από αυτούς.
