Χτισμένο τη δεκαετία του 1980, το υδροηλεκτρικό φράγμα Balbina είναι ένα από τα δεκάδες μεγάλα φράγματα κατά μήκος ποταμών στη λεκάνη του Αμαζονίου. Η κατασκευή τέτοιων φραγμάτων δημιουργεί κάποια δασικά μπαλώματα σαν μικρά νησάκια. Δυστυχώς η νέα έρευνα των Ana Filipa Palmeirim, Carine Emer και Carlos Peres κατέδειξε ότι αυτά τα αποσυνδεδεμένα τμήματα δασικής γης δεν είναι πλέον σε θέση να υποστηρίξουν την ανάπτυξη οικοσυστημάτων.

Το φράγμα δημιούργησε μια από τις μεγαλύτερες δεξαμενές στην Νότια Αμερική, η οποία εκτείνεται για σχεδόν 100 χιλιόμετρα βόρεια μέσα σε παρθένο κατά το μεγαλύτερο μέρος τροπικό δάσος. Καθώς πρόκειται για ένα τμήμα της λεκάνης του Αμαζονίου με πολλούς λόφους, περισσότερα από 3.500 νησιά σχηματίστηκαν όταν γέμισε η δεξαμενή. Αυτά που κάποτε ήταν κορυφογραμμές ή κορυφές λόφων έγιναν νησιωτικά δασικά μπαλώματα.

Για τους οικολόγους των τροπικών δασών, όπως οι τρεις αυτοί επιστήμονες, το νέο τοπίο ήταν ένα εκπληκτικό ζωντανό εργαστήριο, ένας τρόπος για να δοκιμαστούν οι θεωρίες για το τι συμβαίνει όταν ένα δάσος και τα πολλά ζώα του περιορίζονται όλο και περισσότερο σε ολοένα μικρότερα κομμάτια.

Γνωρίζουμε ότι ένας από τους κύριους λόγους για τη συνεχιζόμενη κρίση στη βιοποικιλότητα είναι η απώλεια οικοτόπων και ο κατακερματισμός των περιοχών που απομένουν. Επίσης γνωρίζουμε αφενός ότι τα υδροηλεκτρικά φράγματα είναι ένας από τους κύριους τρόπους με τους οποίους οι άνθρωποι ενοχλούν αυτούς τους βιότοπους και αφετέρου ότι πολλές αναπτυσσόμενες χώρες (συμπεριλαμβανομένων εκείνων στον Αμαζόνιο) πρόκειται να κατασκευάσουν πολλά περισσότερα φράγματα.

Στο νέο τοπίο που δημιουργείται όταν ένα φράγμα κατακερματίζει το δάσος, αναμένουμε ότι τα είδη θα εξαφανιστούν πιο γρήγορα από τα μικρότερα νησιά, στα οποία απλά δεν μπορούν να επιβιώσουν πληθυσμοί. Και αναμένουμε να διαδραματίσουν ρόλο και άλλοι παράγοντες, όπως το αν ένα είδος είναι ανθεκτικό ώστε να μπορεί να αντεπεξέλθει στη μετάλλαξη του οικοτόπου του.

Τουλάχιστον αυτά λέει η θεωρία. Και το φράγμα Balbina έδωσε στους επιστήμονες μια τέλεια ευκαιρία να διαπιστώσουν τι γίνεται στην πράξη.

22 δασικά νησιά, 608 είδη

Την τελευταία δεκαετία περίπου, επιστήμονες από πολλά διαφορετικά ιδρύματα έχουν κάνει τεράστιες προσπάθειες για να διερευνήσουν ποια είδη εξαφανίζονται και ποια εξακολουθούν να επιβιώνουν στη δεξαμενή Balbina. Τώρα, οι τρεις επιστήμονες μπόρεσαν να συγκεντρώσουν σε μία έρευνα όλα όσα μελετήθηκαν σε προηγούμενες προσπάθειες.

Συγκεκριμένα, μελετήσαν 22 δασικά νησιά διαφόρων μεγεθών και ταυτόχρονα εξέτασαν τρεις κοντινές τοποθεσίες που συνδέονταν με το κύριο δάσος και δεν ήταν νησιά, τις οποίες πήραν ως παράδειγμα για το τι συνέβαινε πριν τη δημιουργία φράγματος. Κατέγραψαν 608 είδη που αντιπροσωπεύουν οκτώ βιολογικές ομάδες: μεσαία και μεγάλα θηλαστικά, μικρά θηλαστικά (εξαιρουμένων των νυχτερίδων), ημερήσιες σαύρες (δηλαδή ενεργές κατά τη διάρκεια της μέρας), πτηνά, βατράχια, σκαραβαίους, μέλισσες euglossini και δέντρα.

«Τα αποτελέσματά μας δημοσιεύονται τώρα στο Science Advances. Διαπιστώσαμε ότι μόνο μερικά μεγαλύτερα νησιά είχαν το μεγαλύτερο μέρος της ποικιλομορφίας και είχαν πλήρεις ή σχεδόν πλήρεις συναθροίσεις ειδών. Εν τω μεταξύ, τα μικρότερα νησιά υπέφεραν. Εκεί, μόνο πιο ευπροσάρμοστα είδη όπως ο αρμαδίλλος ή τα τρωκτικά μπόρεσαν να επιβιώσουν για πάνω από τρεις δεκαετίες. Αυτά τα μεσαίου μεγέθους ζώα μπορούν να καταλάβουν σχετικά μικρές περιοχές. Αντίθετα, μεγαλύτερα θηλαστικά όπως οι τάπιροι και οι ιαγουάροι χρειάζονται περισσότερο χώρο και μπορεί να έχουν εξαφανιστεί ακόμη και από νησιά μεσαίου μεγέθους», τονίζουν οι βιολόγοι.

«Βρήκαμε επίσης εκτεταμένες και μη τυχαίες περιπτώσεις ειδών που εξαφανίζονται σε μεμονωμένα νησιά. Τα μεγαλύτερα είδη ήταν γενικά πιο πιθανό να εξαφανιστούν, αλλά αυτό διαφοροποιούνταν σε διαφορετικές ομάδες φυτών, σπονδυλωτών και ασπόνδυλων. Για παράδειγμα, τα μεγαλύτερα είδη μελισσών euglossini Eulaema bombiformis ή Eulaema meriana ήταν επίσης ευρέως διανεμημένα στα τοπία. Αυτό ίσχυε και για τα μεγάλα είδη πτηνώ, ενώ το μοτίβο αντιστρέφεται για τους βατράχους, με τα μικρότερα είδη να είναι ευρύτερα διαδεδομένα».

Τα περισσότερα από τα νησιά που δημιουργήθηκαν από το φράγμα Balbina είναι σχετικά μικρά. Το 95% αυτών είναι μικρότερα από ένα τετραγωνικό χιλιόμετρο. Αυτά τα νησιά αποδείχθηκαν ικανά να διατηρήσουν χαμηλά επίπεδα βιοποικιλότητας, γεγονός που έχει περαιτέρω σημαντικές επιπτώσεις στη λειτουργία του οικοσυστήματος.

Ενώ ο Αμαζόνιος είναι φημισμένος για την εξαιρετική του ποικιλομορφία, όταν οι επιστήμονες επισκέφθηκαν αυτά τα νησιά σοκαρίστηκαν από το γεγονός ότι εκεί κυριαρχούν είδη ζώων και φυτών που σε γενικές γραμμές μπορούν να βρεθούν και αλλού. Σχεδόν πουθενά στην ηπειρωτική χώρα και στα μεγάλα νησιά δεν βρέθηκαν είδη που εξαρτώνται αποκλειστικά από το τροπικό δάσος.

Σχέδια διαφόρων χωρών για την ανάπτυξη υδροηλεκτρικής ενέργειας σε πεδινά τροπικά δάση σημαίνουν πως αυτή η διαδικασία θα συμβαίνει όλο και περισσότερο μετά τη δημιουργία των φραγμάτων. Για να αποφευχθεί να χαθούν είδη που εξαρτώνται από τα δάση, οι επιστήμονες συνιστούν τα μελλοντικά υδροηλεκτρικά έργα να αποφεύγουν τις πλημμύρες μεγάλων δασικών εκτάσεων και τη δημιουργία πολλών μικρών νησιών. Αυτό θα ελαχιστοποιούσε την απώλεια βιοποικιλότητας και θα βοηθούσε τα οικοσυστήματα να συνεχίσουν να αναπτύσσονται και να υπάρχουν.