Ο μόλυβδος υπήρξε για αιώνες ένα από τα πιο χρήσιμα και θανατηφόρα μέταλλα του πολιτισμού. Έχτισε σωληνώσεις, έβαψε τοίχους, τροφοδότησε κινητήρες και μπαταρίες, αφήνοντας πίσω του ένα αόρατο αποτύπωμα δηλητηρίου. Παρ’ όλο που οι ανεπτυγμένες χώρες τον απομάκρυναν από τη βενζίνη και τα χρώματα πριν από δεκαετίες, ένα σκοτεινό κεφάλαιο συνεχίζεται αθόρυβα: εκατοντάδες εκατομμύρια παιδιά στον αναπτυσσόμενο κόσμο εκτίθενται καθημερινά σε επικίνδυνα επίπεδα μολύβδου κυρίως εξαιτίας της ανεξέλεγκτης ανακύκλωσης μπαταριών. 

Η παγκόσμια εικόνα είναι τρομακτική. Περίπου ένα στα τρία παιδιά στη Γη, περίπου 800 εκατομμύρια ψυχές έχουν στο αίμα τους επίπεδα μολύβδου ίσα ή και υψηλότερα από εκείνα που εντοπίστηκαν στο σκάνδαλο του Φλιντ στο Μίσιγκαν. Εκεί όπου μέσα από αμέλεια και ανευθυνότητα σχεδόν το 5% των παιδιών δηλητηριάστηκε από το νερό της βρύσης. Η υπόθεση προκάλεσε εθνική οργή στις ΗΠΑ, δεκάδες απολύσεις και αγωγές, και τελικά μια αποζημίωση που ξεπέρασε τα 600 εκατομμύρια δολάρια. Όμως το Φλιντ ήταν μόνο η κορυφή του παγόβουνου. 

Στις φτωχότερες χώρες, το πρόβλημα είναι διάχυτο και αόρατο. Η πηγή δεν είναι πια το νερό, αλλά οι μπαταρίες. Κάθε αυτοκίνητο, κάθε μοτοσικλέτα, κάθε γεννήτρια στη Γκάνα, τη Νιγηρία ή την Ινδία χρησιμοποιεί μπαταρίες μολύβδου. Όταν αυτές τελειώσουν οι κάτοχοι τις πουλούν για ανακύκλωση, μια φαινομενικά “πράσινη” πράξη που συχνά κρύβει μια φονική διαδικασία. Στις άκρες των πόλεων, άτυπα συνεργεία λιώνουν τις μπαταρίες σε ανοιχτές καμίνους χωρίς φίλτρα, ανακτώντας τον μόλυβδο και απελευθερώνοντας τοξικά αέρια και οξέα στο περιβάλλον. Παιδιά παίζουν δίπλα σε σωρούς με θρυμματισμένα πλαστικά, εισπνέοντας αόρατα σωματίδια που τους κλέβουν το μέλλον. 

Ο μόλυβδος είναι ύπουλος. Δεν έχει γεύση, δεν έχει οσμή, δεν φαίνεται. Όμως εισέρχεται στον οργανισμό, δεσμεύεται στα οστά και στον εγκέφαλο και δεν φεύγει ποτέ. Οι επιπτώσεις είναι καταστροφικές: καθυστέρηση ανάπτυξης, μειωμένο IQ, προβλήματα συμπεριφοράς, καρδιαγγειακά νοσήματα, ακόμη και πρόωρος θάνατος. Και το χειρότερο; Δεν υπάρχει “ασφαλές” επίπεδο έκθεσης. 

Το πρόβλημα δεν είναι τεχνικό, είναι οικονομικό. Οι ανεπίσημοι, παράνομοι ανακυκλωτές προσφέρουν καλύτερες τιμές. Παραλείπουν φίλτρα, φόρους και προδιαγραφές ασφάλειας. Μπορούν έτσι να αγοράζουν τις παλιές μπαταρίες πιο ακριβά από τους νόμιμους φορείς, δημιουργώντας έναν φαύλο κύκλο που επιβραβεύει την ανομία. Οι κυβερνήσεις βλέποντας τις μπαταρίες ως “σκουπίδια”, αφήνουν το ζήτημα στα υπουργεία Περιβάλλοντος εκεί όπου η ισχύς των αποφάσεων είναι περιορισμένη. Στην πραγματικότητα τα εργαλεία για να αλλάξει η κατάσταση βρίσκονται αλλού: στα υπουργεία Οικονομικών και Εμπορίου. 

Η Βραζιλία υπήρξε μια από τις λίγες χώρες που έσπασαν αυτόν τον κύκλο. Για χρόνια οι ανεπίσημοι ανακυκλωτές είχαν πλεονέκτημα επειδή δεν πλήρωναν φόρο προστιθέμενης αξίας (ΦΠΑ), ενώ οι νόμιμοι το πλήρωναν κανονικά. Το 2005 η κυβέρνηση κατάργησε τον ΦΠΑ για την πώληση παλαιών μπαταριών προς ανακύκλωση. Ξαφνικά οι νόμιμοι φορείς μπόρεσαν να προσφέρουν ίσες ή καλύτερες τιμές. Όταν η οικονομία γύρισε υπέρ της νομιμότητας, οι παλιές μπαταρίες άρχισαν να καταλήγουν σε αδειοδοτημένα εργοστάσια. 

Η Ινδία προσπάθησε να αντιγράψει το μοντέλο, αλλά κράτησε τους φόρους. Το αποτέλεσμα; Το άτυπο κύκλωμα διατήρησε πλεονέκτημα 15% και συνέχισε να κυριαρχεί. Όπως επισημαίνει ο οικονομολόγος Ντέιβιντ Σμιθ, «δεν μπορείς να περιμένεις από τον επίσημο τομέα να κερδίσει έναν ανταγωνισμό τιμών όταν ξεκινά ήδη με μειονέκτημα». 

Η δεύτερη βραζιλιάνικη καινοτομία ήρθε το 2008 με την καθιέρωση της ευθύνης παραγωγού (Extended Producer Responsibility – EPR). Οι κατασκευαστές υποχρεώθηκαν να αποδείξουν ότι για κάθε νέα μπαταρία που πουλούν, παίρνουν πίσω μία παλιά και τη στέλνουν για νόμιμη ανακύκλωση. Η λογική θυμίζει τα συστήματα επιστροφής φιαλών: δεν παραδίδεις νέο προϊόν αν δεν επιστραφεί το παλιό. Οι μεταπωλητές και οι διανομείς δεσμεύτηκαν να τηρούν αυτόν τον “κανόνα της ανταλλαγής”. Σύντομα η αγορά αυτορρυθμίστηκε. 

Το 2016 δημιουργήθηκε το Instituto Brasileiro de Energia Reciclável (IBER), ένας μη κερδοσκοπικός οργανισμός που ελέγχει τα στοιχεία όλων των συμμετεχόντων. Οι κατασκευαστές δηλώνουν τις πωλήσεις τους, οι ανακυκλωτές δηλώνουν τι λαμβάνουν και ο IBER διασταυρώνει τα δεδομένα. Έτσι η αλυσίδα γίνεται διαφανής και η απάτη πιο δύσκολη. Αν ένας διανομέας δεν επιστρέψει τις παλιές μπαταρίες, δεν παίρνει καινούργιες. Το 2023 ο οργανισμός ανακοίνωσε ότι τα μέλη του που καλύπτουν τα τρία τέταρτα της αγοράς επέστρεψαν το 104% των πωλήσεων τους, δηλαδή περισσότερες μπαταρίες απ’ όσες πούλησαν. 

Όμως η μάχη δεν τελειώνει στα σύνορα. Σε χώρες με αδύναμους θεσμούς, όπως η Νιγηρία, το πρόβλημα μπορεί να λυθεί μόνο “απ’ έξω προς τα μέσα”. Αν οι μεγάλες αγορές, όπως η Ε.Ε., οι ΗΠΑ ή η Νότια Κορέα, απαιτήσουν αποδείξεις “καθαρής” ανακύκλωσης για να δεχθούν εισαγωγές μολύβδου, τότε τα εργοστάσια που ρυπαίνουν θα βρεθούν αποκλεισμένα από τις πιο επικερδείς πωλήσεις. Το κίνητρο αλλάζει: η καθαρή παραγωγή παύει να είναι ηθική επιλογή και γίνεται επιχειρηματική αναγκαιότητα. 

Προς το παρόν η διεθνής πολιτική δεν καλύπτει τον μόλυβδο. Η Ε.Ε. επιβάλλει ιχνηλάτηση σε μέταλλα όπως το κοβάλτιο ή το λίθιο, αλλά αφήνει τον μόλυβδο εκτός. Αν προστεθεί στη λίστα, οι ευρωπαϊκές εταιρείες θα είναι υποχρεωμένες να ελέγχουν την προέλευση του μετάλλου, να κάνουν ανεξάρτητους ελέγχους και να αποκλείουν προμηθευτές που δεν τηρούν τους κανόνες. Μια τέτοια ρύθμιση θα μπορούσε να αλλάξει ριζικά τη ροή των πρώτων υλών παγκοσμίως. 

Το βασικό μήνυμα είναι καθαρό: δεν χρειαζόμαστε νέα τεχνολογία, αλλά νέα μαθηματικά. Να αλλάξουμε το ποιος πληρώνει περισσότερο για μια παλιά μπαταρία, ποιος έχει την ευθύνη να την ανακυκλώσει και ποιος επιτρέπεται να πουλά στις πλούσιες αγορές. Αν αλλάξουν αυτά τα τρία μεγέθη μπορούμε να σώσουμε εκατοντάδες εκατομμύρια παιδιά από έναν βραδύ, αθόρυβη δηλητηρίαση. 

Ο κόσμος έχει ήδη αποδείξει ότι μπορεί να προστατευθεί από τον μόλυβδο. Τον αφαιρέσαμε από τα καύσιμα, τα παιχνίδια και τις μπογιές. Το να προσφέρουμε την ίδια προστασία σε κάθε παιδί της Αφρικής, της Ασίας ή της Λατινικής Αμερικής δεν είναι πολυτέλεια, είναι καθήκον. Μια παγκόσμια συμφωνία για καθαρή ανακύκλωση μπαταριών θα μπορούσε να γίνει μια από τις πιο αθόρυβες αλλά και πιο σπουδαίες νίκες δημόσιας υγείας του αιώνα μας, γιατί πίσω από κάθε στατιστική, πίσω από κάθε τόνο ανακυκλωμένου μετάλλου, κρύβεται ένα παιδί που αξίζει να μεγαλώσει χωρίς δηλητήριο στο αίμα του και αυτό τελικά είναι το μόνο μέτρο προόδου που αξίζει πραγματικά.  

*Mε πληροφορίες από το Rest of World 

 

 

➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Instagram.