Η Παγκόσμια Ημέρα Χελώνας γιορτάζεται κάθε χρόνο στις 23 Μαΐου, κι εμείς κάνουμε μια αναδρομή στην πολιτισμική και περιβαλλοντική σημασία των συναρπαστικών αυτών ζώων, από την προϊστορία έως τη λαϊκή κουλτούρα. Αν ρωτήσετε ποιες είναι οι πιο διάσημες χελώνες του κόσμου, η πιο πιθανή απάντηση θα είναι οι θρυλικοί ήρωες σε μισό κέλυφος, τα Χελωνονιντζάκια. Από τότε που πρωτοεμφανίστηκαν σε μορφή κόμικς το 1984, οι χαρακτήρες που τρώνε πίτσα και κρατάνε ναντσούκ, έδειξαν στον κόσμο την πιο σκληρή πλευρά των χελωνών.

Η γοητεία που συνοδεύει τα Χελονονιντζάκια, οφείλεται κυρίως στο γεγονός ότι ως ζώα, μοιάζουν να πηγαίνουν κόντρα στη φύση τους. Οι χελώνες στη σύγχρονη εποχή θεωρούνται συνήθως γαλήνια ζώα, όπως για παράδειγμα του χαρακτήρα της χαλαρής χελώνας-σέρφερ, τον Crush, στο Finding Nemo.

Για μας τους ανθρώπους, η αργοπορημένη χελώνα γενικά θεωρείται μη απειλητική. (Μια σημαντική εξαίρεση εδώ αφορά μια χελώνα με συνεργό. Ο Έλληνας ποιητής Αισχύλος λέγεται ότι σκοτώθηκε από μια χελώνα που έπεσε από τον ουρανό από έναν αετό). Πράγματι, η ευγενική εικόνα της χελώνας μπορεί εν μέρει να εξηγήσει τη διαρκή δημοτικότητα του ζώου στα παιδιά.

Ωστόσο, όπως ίσως είχε προειδοποιήσει ο Αίσωπος, η χελώνα είναι κάτι περισσότερο από αυτό που φαίνεται στο γυμνό μάτι, όπως ανακάλυψε πρόσφατα ένας πεινασμένος καρχαρίας όταν η χελώνα-θύμα του αντιστάθηκε με «επιθετικά δαγκώματα».

Η εικόνα της χελώνας-πολεμίστριας δεν αποτελεί πρόσφατη υβριδική απεικόνιση, αλλά είναι κοινή σε πολλούς αρχαίους και σύγχρονους πολιτισμούς. Πράγματι, η πρώτη γνωστή απεικόνιση μιας χελώνας-πολεμίστριας, βρίσκεται στην αρχαία Μεσοποταμία (το σημερινό Ιράκ), σε κάποιες από τις αρχαιότερες γνωστές λογοτεχνίες του κόσμου.

Η φανταστική απεικόνιση της χελώνας-νίντζα βασίζεται σε πολλά βιολογικά χαρακτηριστικά του ζώου. Για παράδειγμα, τα πτερύγια της θαλάσσιας χελώνας είναι χρήσιμα για την ώθηση του ζώου μέσα στο νερό, αλλά πρόσφατες έρευνες αποκάλυψαν επίσης την εκπληκτική επιδεξιότητα των άκρων της.

Οι χελώνες μπορούν να χρησιμοποιήσουν τα πτερύγιά τους για μια σειρά διάφορων εργασιών,  όπως για να κυλήσουν ένα χτένι στον πάτο της θάλασσας, να πετάξουν το θήραμά τους στον αέρα για να το ακινητοποιήσουν ή ακόμη και να του επιτεθούν με ένα και μόνο χτύπημα. Η ανακάλυψη της ικανότητας των χελωνών να «τεμαχίζουν με καρατεριστικές κινήσεις» το θήραμα τους, έγινε γνωστή, πιθανότατα λόγω της σύγκρισης τους με κόμικ alter ego τους.

Η λέξη «χελώνα» περιγράφει γενικά όλα τα ζώα με οστέινο κέλυφος και σπονδυλική στήλη, τα οποία μπορεί να αναφέρονται τοπικά χερσαίες, θαλάσσιες και αμφίβιες χελώνες. Ο όρος «χελώνα» περιγράφει γενικά μια χελώνα της ξηράς, ενώ ο όρος «αμφίβια χελώνα» αναφέρεται σε πιο υδρόβια είδη.

Υπάρχουν 360 γνωστά είδη χελώνας, συμπεριλαμβανομένων επτά ειδών θαλάσσιας χελώνας. Οι χελώνες έχουν επιβιώσει και ευδοκιμήσει για πολλά εκατομμύρια χρόνια, αποικίζοντας κάθε ήπειρο εκτός από την Ανταρκτική και κατοικώντας κάθε ωκεανό εκτός από την Αρκτική και την Ανταρκτική.

Το χαρακτηριστικό καβούκι της χελώνας αποτελεί ένα είδος φυσικής πανοπλίας. Εκτός του ότι προστατεύει τα ζώα από τους θηρευτές, το κέλυφος παρέχει επίσης προστασία από τα φυσικά στοιχεία. Το κέλυφος αποτελεί ζωντανό μέρος της χελώνας και μπορεί να προσφέρει μια εύχρηστη αποθήκη ανόργανων συστατικών, όπως το ασβέστιο. Για ορισμένες χελώνες, η αμυντική χρήση του καβουκιού χρησιμοποιείται για τη μάχη με τους αντιπάλους.

Αυτός ο συνδυασμός αμυντικών και πιο επιθετικών στοιχείων στη φυσιολογία της χελώνας έχει πιθανότατα εμπνεύσει την υποδοχή του ζώου στον ανθρώπινο πολιτισμό από τα πρώιμα χρόνια της ανθρωπότητας.

Μια αρχαία χελώνα επίθεσης

Ο ελάχιστα γνωστός σουμεριακός μύθος του Νινούρτα και της Χελώνας, αφορά τη μάχη μιας πολεμικής χελώνας εναντίον ενός θρυλικού ήρωα για την τύχη του κόσμου. Αυτός ο μεσοποταμιακός μύθος χρονολογείται στις αρχές της δεύτερης χιλιετίας π.Χ.

Η ομώνυμη χελώνα στην αφήγηση δημιουργείται από τον θεό της σοφίας και του γλυκού νερού, τον Ένκι, για να ανακτήσει μια κλεμμένη πλακέτα από τον ήρωα, τον Νινούρτα, και να του διδάξει την ταπεινότητα. Η πλακέτα εμπεριέχει ειδικές δυνάμεις που ελέγχουν την πορεία της μοίρας για όποιον την έχει στα χέρια του.

Στην αρχαία ιστορία, ο Νινούρτα στέλνεται να ανακτήσει την πλακέτα από ένα μυθικό θηρίο, το πουλί Ανζούντ (που μερικές φορές αποκαλείται και «Κεραυνόπουλο»). Ο Νινούρτα τα καταφέρνει και οι ευγνώμονες θεότητες του λένε να επιλέξει το έπαθλό του. Ο Νινούρτα θεωρεί ότι η καλύτερη ανταμοιβή είναι να κρατήσει απλά την πλακέτα και να αποκτήσει τον έλεγχο όλου του κόσμου.

Έτσι, ο Ένκι κατασκευάζει μια χελώνα-πολεμίστρια από πηλό, η οποία δαγκώνει τους αστραγάλους του Νινούρτα. Ενώ εκείνος σε πρώτη φάση αντιστέκεται στη χελώνα, αυτή στη συνέχεια σκάβει έναν βαθύ λάκκο, στον οποίο πέφτει ο Νινούρτα. Η μαγική πλακέτα ανασύρεται, ο κόσμος σώζεται και η χελώνα συνεχίζει την άγρια επίθεσή της, σκίζοντας τον Νινούρτα με τα νύχια της.

Χελώνες και αιγυπτιακά μαγικές ράβδοι

Στην αρχαία Αίγυπτο, η ικανότητα της χελώνας να βυθίζεται κάτω από το νερό της έδωσε το προσωνύμιο «η μυστηριώδης». Οι χελώνες θεωρούνταν ισχυρά ζώα, και οι εικόνες τους χρησιμοποιούνταν για την αποτροπή του κακού.

Οι εικόνες των χελωνών ήταν κοινό χαρακτηριστικό σε ξύλινες και χάλκινες ράβδους που χρησιμοποιούσαν οι Αιγύπτιοι μάγοι. Συχνά αναφέρονται στη σύγχρονη εποχή ως «μαγικά ραβδιά», αυτά τα ραβδιά τα κρατούσε στο αριστερό του χέρι ένας ιερέας, ή ένας μάγος που εκτελούσε μαγικές τελετές.

Εικόνες ισχυρών ζώων, όπως μπαμπουίνοι, κροκόδειλοι και λιοντάρια, και προστατευτικά σύμβολα όπως το μάτι του αιγυπτιακού θεού Ωρου, διακοσμούσαν όλες τις πλευρές του μαγικού ραβδιού, ενώ η μορφή της χελώνας ήταν προσαρτημένη στο πάνω άκρο του.

Στην αρχαία Κίνα, οι απεικονίσεις της ταοϊστικής θεότητας Zhenwu, το όνομα της οποίας σημαίνει «Τέλειος Πολεμιστής», δείχνουν τον πολεμιστή με μια χελώνα και ένα φίδι. Ο Zhenwu που είχε βρεθεί από τον 3ο αιώνα π.Χ., θεωρείται ένας ισχυρός μάγος,

Ο Ελληνικός μύθος

Ο θρυλικός ήρωας Θησέας στα μυθικά του ταξίδια συναντά μια επικίνδυνη χελώνα . Ο Θησέας είναι περισσότερο γνωστός για την είσοδό του στο λαβύρινθο του βασιλιά Μίνωα και τη θανάτωση του Μινώταυρου, αλλά όταν δεν περιπλανιόταν στους λαβύρινθους των νησιών, ο Θησέας έμπλεκε σε  περιπέτειες που αφορούσαν άλλους τοπικούς άρχοντες, συμπεριλαμβανομένου του περιβόητου Κορίνθιου ληστή Σκίρωνα.

Ο Σκίρων ζούσε ψηλά στα βράχια. Όταν οι ταξιδιώτες περνούσαν από εκεί, τους ανάγκαζε να γονατίζουν μπροστά του και να πλένουν τα πόδια τους. Μόλις έσκυβαν σε μια ευάλωτη στάση, ο Σκίρων έριχνε τους ταξιδιώτες στη θάλασσα, όπου τους έτρωγε μια τερατώδης χελώνα.

Ο Θησέας κατάφερε να νικήσει τον Σκίρωνα, ρίχνοντάς τον στην ίδια θάλασσα που περιπολούσε η γιγαντιαία χελώνα. Η μάχη αυτή αποτυπώθηκε στην αρχαία ελληνική τέχνη, σε πολλά έργα που απεικονίζουν την πτώση του δυστυχισμένου ληστή από τους βράχους και την πεινασμένη χελώνα που παραμονεύει από κάτω.

Τα Χελωνονιντζάκια

Οι κρυφές ιδιότητες της χελώνας, όντας χωμένη μέσα στο καβούκι της, δημιουργεί μια μυστηριώδη εικόνα που ταιριάζει πολύ με τις ιδιότητες ενός «νίντζα», των ηρώων των κινουμένων σχεδίων Ντονατέλο, Λεονάρντο, Ραφαήλ και Μικελάγγελο. Η «δύναμη της χελώνας» είναι ένα βασικό στοιχείο της επιτυχίας της ομάδας, αλλά η επιρροή τους φτάνει πέρα από την αγορά κόμικς και των φιγούρων δράσης.

Η δημοτικότητα που ακολούθησε τα Χελωνονιντζάκια προσέλκυσε μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τη μελέτη των χελώνων και επηρέασε σε μεγάλο βαθμό την ερπετολογία. Για ορισμένους ειδικούς στις χελώνες, η πορεία προς μια καριέρα στον τομέα αυτό ξεκίνησε παρακολουθώντας τις περιπέτειες της ομάδας των χελωνών νίντζα ως παιδιά.

Τα Χελωνονιντζάκια εμφανίστηκαν για πρώτη φορά σε ένα κόμικ που δημιούργησαν ο Kevin Eastman και ο Peter Laird. Δείχνει τους τέσσερις μαχητές να πολεμούν ενάντια στην αρχέγονη νέμεσή τους, τον κακό Shredder, και τον στρατό του, τους Foot. Στις μέρες μας, τα Χελωνονιντζάκια έχουν εμφανιστεί σε αμέτρητες ενσαρκώσεις, από ταινίες μέχρι μαχαίρια για πίτσα.

Χελώνες στον ανθρώπινο πόλεμο

Οι σωματικές ιδιότητες των χελωνών έχουν επηρεάσει καλλιτέχνες και παραμυθάδες και έχουν αποτελέσει έμπνευση για τους πολεμιστές. Στη Μεσοαμερική, ο Ισπανός κατακτητής Bernal Díaz del Castillo ανέφερε ότι, πλέοντας κατά μήκος των ακτών του Νέου Κόσμου το 1518, είδε πολεμιστές να κρατούν ασπίδες φτιαγμένες από καλογυαλισμένα κέλυφη χελώνας.

Η φυσική μορφή της χελώνας αναφέρεται στον ρωμαϊκό σχηματισμό μάχης, το testudo (χελώνα), ο οποίος περιελάμβανε την ευθυγράμμιση των ασπίδων των στρατιωτών για τη δημιουργία ενός προστατευτικού φράγματος.

Το σχήμα και το προστατευτικό κέλυφος της χελώνας έχουν χρησιμοποιηθεί ως καλούπι από σχεδιαστές στρατιωτικών τεχνών. Το πρώτο θωρακισμένο σκάφος στον κόσμο, το κορεατικό Geobukseon, ονομάστηκε «πλοίο χελώνα». Κατασκευασμένο γύρω στο 1540 μ.Χ., το πλοίο διέθετε κανόνια που εκτοξεύονταν μέσα από το στόμα ενός δράκου που ήταν σκαλισμένος στην πλώρη, και μια ουρά χελώνας, οπλισμένη με οπλοθυρίδες, η οποία ήταν προσαρτημένη στην πρύμνη του σκάφους.

Χελώνες και το πρώτο υποβρύχιο στον κόσμο

Ένα άλλο πρωτοποριακό θαλάσσιο σκάφος εμπνευσμένο από τη χελώνα είναι το πρώτο υποβρύχιο του κόσμου. Το πρώτο γνωστό υποβρύχιο σκάφος με καταγεγραμμένη χρήση σε συνθήκες μάχης, είναι το αμερικανικό «turtle». Το σκάφος αυτό δημιουργήθηκε από τον David Bushnell το 1775, για να χρησιμοποιηθεί στον Αμερικανικό Επαναστατικό Πόλεμο.

Στις 6 Σεπτεμβρίου του 1776, το αμερικανικό Turtle χρησιμοποιήθηκε για να πλησιάσει κρυφά το βρετανικό ναυτικό που ήταν αγκυροβολημένο στο λιμάνι της Νέας Υόρκης, για να τοποθετήσει νάρκες στη ναυαρχίδα του στόλου. Μετά από αρκετές προσπάθειες, η αποστολή ματαιώθηκε και το Turtle έπλευσε μακριά.

Η παρθενική πολεμική αποστολή του Turtle ήταν και η τελευταία του, αλλά το σκάφος έμεινε για πάντα στη ναυτική ιστορία. Σε μια επιστολή προς τον Τόμας Τζέφερσον στις 26 Σεπτεμβρίου 1785 – λίγο πριν γίνει ο πρώτος πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών – ο Τζορτζ Ουάσινγκτον περιέγραψε το υποβρύχιο που έμοιαζε με χελώνα ως «ιδιοφυΐες εγχείρημα».

Οι πτερωτοί κηπουροί της θάλασσας

Δεδομένου του μακροχρόνιου πολιτιστικού συμβολισμού της χελώνας, δεν αποτελεί έκπληξη η σύγχρονη ταύτιση της ως ένα είδος οικοπολεμιστή. Το χάρισμα αυτό της χελώνας έχει αξιοποιηθεί σε εκστρατείες για την ευαισθητοποίηση του κοινού σε σημαντικά ζητήματα οικοσυνείδησης, όπως οι επιπτώσεις της ρύπανσης των ωκεανών από τα πλαστικά και τον θόρυβο.

Για πάνω από εκατό εκατομμύρια χρόνια, οι χελώνες παίζουν καθοριστικό ρόλο στη διατήρηση των θαλάσσιων οικοσυστημάτων σε υγιή κατάσταση, καθώς μεταφέρουν θρεπτικά συστατικά από τους ωκεανούς προς τις παραλίες. Έρευνες έχουν δείξει ότι, βόσκοντας θαλάσσιο χορτάρι και σφουγγάρια, οι χελώνες διατηρούν τους υφάλους σε μια υγιή κατάσταση – σαν τους πτερωτούς κηπουρούς της θάλασσας.

Για τις χελώνες διακυβεύονται πολλά στην τρέχουσα κλιματική κρίση: συγκαταλέγονται μεταξύ των πιο απειλούμενων ομάδων ζώων στον κόσμο.

Μια μελέτη-ορόσημο του 2018 έδειξε ότι οι χελώνες απειλούνται περισσότερο από τα πουλιά, τα ψάρια, τα θηλαστικά, ακόμη και από τα απειλούμενα αμφίβια.

Η χελώνα είναι ένα συναρπαστικό ζώο, του οποίου ο περίφημος λήθαργος υποκρύπτει ένα αποτελεσματικό και ανθεκτικό πλάσμα, θαυμάσια προσαρμοσμένο στο περιβάλλον του.

Με την αύξηση της ευαισθητοποίησης για την πολιτιστική και περιβαλλοντική σημασία των χελώνων από την προϊστορία έως τη λαϊκή κουλτούρα, μπορούμε να βοηθήσουμε αυτά τα αξιοσημείωτα ζώα να κινηθούν νωχελικά προς ένα πιο ασφαλές και βιώσιμο μέλλον.