Ήταν κάποτε το πιο απλό, ταπεινό εργαλείο οικονομικής ζωής: το χαρτονόμισμα. Ζαρωμένο, άλλοτε στιβαρό κι άλλοτε έτοιμο να σκιστεί στη μέση, όμως αναντικατάστατο. Ήταν το μόνο δημόσιο χρήμα που είχε στη διάθεσή του ο απλός πολίτης που μπορούσε να το μεταφέρει χωρίς μεσάζοντες και χωρίς να αφήνει ίχνη. Πάνω σε αυτήν την απλότητα χτίστηκαν όλα τα άλλα, όπως οι τραπεζικές καταθέσεις, οι ψηφιακές πλατφόρμες, τα app του κινητού. Όμως όλη αυτή η αλυσίδα ιδιωτικού χρήματος προϋποθέτει κάτι θεμελιώδες: ότι, εφόσον το χρειαστεί, ο πολίτης θα μπορεί να μετατρέψει τα ψηφιακά υπόλοιπα σε κάτι πραγματικό. Σε μετρητά ή μήπως σε ψηφιακό ευρώ; Σε κάτι που τον συνδέει απευθείας με το κράτος, όχι με μια τράπεζα ή έναν μεσάζοντα. 

Όμως τι γίνεται όταν όλη η οικονομία γίνεται ψηφιακή και τα μετρητά υποχωρούν διαρκώς; Τι απομένει από το δικαίωμα να συναλλάσσεται κανείς ελεύθερα χωρίς εποπτεία ή έλεγχο; Τι απομένει από την ίδια την έννοια του δημόσιου χρήματος; 

Η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα επιχειρεί να απαντήσει σε αυτά τα ερωτήματα με έναν τρόπο που θα κρίνει ίσως το μέλλον του χρήματος στην Ευρώπη: ετοιμάζει το ψηφιακό ευρώ. Ένα εργαλείο απλό σαν το παλιό χαρτονόμισμα, αλλά προσαρμοσμένο στην εποχή των smartphones. Ένα μέσο πληρωμής που μεταφέρεται από άνθρωπο σε άνθρωπο χωρίς τραπεζική διαμεσολάβηση που ταξιδεύει σαν μήνυμα από τις Βρυξέλλες ως τη Βουδαπέστη χωρίς κόστος, χωρίς καθυστερήσεις, χωρίς “επαλήθευση επάρκειας κεφαλαίων”. Ένα ψηφιακό αντίστοιχο του φυσικού νομίσματος που αν εγκριθεί από το Ευρωκοινοβούλιο μπορεί να αρχίσει να κυκλοφορεί πριν τελειώσει η δεκαετία. 

Εύλογα θα αναρωτηθεί κανείς: γιατί να χρειαστεί κάτι τέτοιο όταν οι Ευρωπαίοι μπορούν ήδη να στέλνουν χρήματα μέσα σε δευτερόλεπτα, να πληρώνουν με κάρτες ή app σχεδόν παντού; Η ΕΚΤ δίνει τα νούμερα: το 2024, το 45% των συναλλαγών στα σημεία πώλησης έγιναν με κάρτα, ενώ τα μετρητά έπεσαν στο 39%, από 54% το 2016. Οι επιχειρήσεις όλο και πιο συχνά παύουν να τα δέχονται. Ο κίνδυνος είναι προφανής: η εξαφάνιση των μετρητών σημαίνει και την εξαφάνιση της μόνης μορφής χρήματος που δεν ανήκει σε ιδιώτες που δεν εποπτεύεται από καμία εταιρεία, που δεν υπόκειται σε λογοδοσία ή παρακολούθηση. 

Το ψηφιακό ευρώ δεν είναι μια φουτουριστική φαντασίωση, είναι η αναγκαία απάντηση σε μια σιωπηλή υποχώρηση του δημοσίου χρήματος από τη ζωή των πολιτών. Και όπως λέει η παλιά αρχή: καλύτερα να έχεις ένα δημόσιο μέσο πληρωμής και να μη το χρειαστείς παρά να το χρειαστείς και να μην υπάρχει. 

Ασφαλώς υπάρχουν και κίνδυνοι. Αν γίνει υπερβολικά δημοφιλές, το ψηφιακό ευρώ θα μπορούσε να υποσκάψει τη σταθερότητα των τραπεζών που βασίζονται στις καταθέσεις. Ή θα μπορούσε να ανοίξει την πόρτα σε μια νέα μορφή κρατικού ελέγχου επί των συναλλαγών. Όμως η ΕΚΤ έχει λάβει σοβαρά υπόψη αυτά τα σενάρια. Η πρόταση προβλέπει όρια ανά άτομο, απουσία τόκων (για να μη λειτουργεί ανταγωνιστικά στις τράπεζες), πρόσβαση μόνο μέσω τραπεζών ή αδειοδοτημένων παρόχων, αλλά με αυστηρότερους κανόνες απορρήτου απ’ ό,τι σήμερα.  

Το στοίχημα είναι λεπτό: το ψηφιακό ευρώ πρέπει να είναι παντού διαθέσιμο, αλλά όχι τόσο ισχυρό ώστε να εκτοπίσει τις ιδιωτικές επιλογές. Πρέπει να γίνει αποδεκτό από τους χρήστες όχι γιατί είναι υποχρεωτικό, αλλά γιατί εμπνέει εμπιστοσύνη. Και αυτή η εμπιστοσύνη θα κριθεί στις λεπτομέρειες: στο πόσο εύχρηστο θα είναι, στο πόσο προστατευμένη θα είναι η ιδιωτικότητα, στο αν θα λειτουργεί όταν όλα τα άλλα καταρρεύσουν. 

Ίσως το σημαντικότερο όλων είναι το εξής: η δημιουργία ενός ψηφιακού δημόσιου νομίσματος είναι πολιτική πράξη. Δεν αφορά μονάχα την τεχνολογία ή την καινοτομία. Αφορά το ποιος έχει λόγο στο μέλλον του χρήματος. Αν αφεθεί αποκλειστικά στα χέρια ιδιωτών, το μέλλον των συναλλαγών θα ανήκει σε λίγους. Αν όμως διασφαλιστεί ότι το κράτος μπορεί να προσφέρει ένα εναλλακτικό, δίκαιο, προσβάσιμο και ουδέτερο μέσο πληρωμής τότε υπάρχει ελπίδα ότι το χρήμα θα παραμείνει δημόσιο αγαθό και όχι προνόμιο. 

Και κάπως έτσι πίσω από τις τεχνικές λεπτομέρειες, κρύβεται μια απλή αλλά καθοριστική ερώτηση: σε ποιον ανήκει το δικαίωμα να πληρώνει και να πληρώνεται; Σε όλους, ή μόνο σε όσους έχουν app, πάροχο, πρόσβαση ή “καθαρό προφίλ”; Αν η απάντηση είναι σε όλους, τότε το ψηφιακό ευρώ είναι κάτι πολύ περισσότερο από τεχνολογική καινοτομία. Είναι ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο για την εποχή του αλγορίθμου. 

*Mε στοιχεία από το Bloomberg.

 

 

➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Instagram.