Αν αφεθείς και χαθείς ανάμεσα στα έργα του Man Ray, θα νιώσεις πως δεν είσαι απλώς παρατηρητής έργων τέχνης, άλλα ότι βρίσκεσαι μέσα σε έναν διάλογο ανάμεσα στο φως και τη σκιά, ανάμεσα στον άνθρωπο και τη δημιουργία. Τα “rayographs” του, αυτές οι φωτογραφίες χωρίς μηχανή, μοίαζουν να αναπνέουν ακόμη. Και συνειδητοποιώ ότι έναν αιώνα μετά, ζούμε ακόμα μέσα στη σκιά του Man Ray. Όταν πρωτοείδα ένα rayograph του Man Ray, δεν κατάλαβα αμέσως τι κοιτούσα. Ήταν κάτι ανάμεσα σε φωτογραφία, σχέδιο και όνειρο. Αντικείμενα συνηθισμένα όπως ένα ψαλίδι, μια βούρτσα, ένα λουλούδι, εμφανίζονταν πάνω σε χαρτί σαν «φαντάσματα» φωτός. Δεν υπήρχε κάμερα, ούτε φακός, μόνο φως, φωτοευαίσθητο χαρτί και η επιθυμία να δεις τον κόσμο αλλιώς. Εκείνη τη στιγμή κατάλαβα ότι ο Man Ray δεν φωτογράφιζε απλώς, αποκάλυπτε.

Η ιδέα ότι μπορείς να δημιουργήσεις εικόνα χωρίς να «τραβήξεις» φωτογραφία ήταν επαναστατική και με έκανε να συνειδητοποιήσω ότι η τέχνη δεν είναι πάντα αποτέλεσμα τεχνικής, αλλά κυρίως πράξη ελευθερίας. Ο Man Ray δε φοβόταν να καταστρέψει τους κανόνες για να βρει κάτι πιο αληθινό, κάτι που να ανήκει εξ ολοκλήρου στη φαντασία. Σήμερα, στην εποχή της τεχνητής νοημοσύνης και της ψηφιακής υπερπαραγωγής εικόνων, αυτό το πνεύμα μοιάζει πιο επίκαιρο από ποτέ.

Όταν αφοσιώνεσαι στα έργα του, νιώθεις πως ο ίδιος ο Man Ray στέκεται κάπου πίσω σου. Σε παρακολουθεί με εκείνο το χαμόγελο που κρύβει τα πάντα: λίγο ειρωνεία απέναντι στην ανθρώπινη βεβαιότητα, λίγο τρυφερότητα για την ατελή μας φαντασία. Οι φωτογραφίες του δεν έχουν εποχή, ξεγελούν το μάτι όπως μια εικόνα που μόλις γεννήθηκε από κάποιο AI εργαλείο, με τις φόρμες να λυγίζουν, το φως να σπάει τους κανόνες και το σώμα να γίνεται σύμβολο αντί για παρουσία. Κι όμως, αυτά τα οράματα γεννήθηκαν πριν από έναν αιώνα, σε υγρά, σκοτεινά δωμάτια, μέσα από πειραματισμούς που μύριζαν χημικά και ανυπομονησία. Χωρίς αλγορίθμους, χωρίς ατέρμονα “undo”, μόνο με την επιμονή ενός καλλιτέχνη που βλέπει τον κόσμο όχι όπως είναι, αλλά όπως θα μπορούσε να είναι. Και ίσως αυτό είναι το πιο εξοργιστικά όμορφο στοιχείο του Man Ray: ότι ακόμη κι όταν τον έχουμε προλάβει με την τεχνολογία, εξακολουθεί να μας προσπερνά με τη φαντασία.

Αυτό το παράδοξο είναι που συνεπαίρνει, η πιο «αναλογική» τέχνη μοιάζει με την πιο «ψηφιακή» φαντασία. Ίσως, γι’ αυτό λέμε πως ζούμε ακόμα στη σκιά του Man Ray, γιατί μας δίδαξε ότι το μέσο δεν έχει σημασία και ότι αυτό που μετρά είναι η πράξη της ανατροπής. Ο Man Ray ήταν περισσότερο από φωτογράφος, ήταν ένας στοχαστής του βλέμματος. Δεν τον ενδιέφερε να αποτυπώσει την πραγματικότητα, αλλά να αποδείξει ότι μπορεί να την αλλάξει και να την ξαναγεννήσει. Όπως έλεγε ο ίδιος, «Δεν ζωγραφίζω αυτό που βλέπω, ζωγραφίζω αυτό που σκέφτομαι». Αυτή η φράση με ακολουθεί κάθε φορά που κρατάω μία φωτογραφική μηχανή, ή ακόμη και όταν γράφω. Γιατί η ουσία της τέχνης και της ζωής είναι ακριβώς αυτή, το να σκέφτεσαι μέσα από τις σκιές, όχι μόνο μέσα από το φως.

Η τέχνη του πρόβλεψε το σήμερα

Κοιτώντας τα rayographs του, νιώθεις κάτι σχεδόν μεταφυσικό, το φως, που συνήθως φανερώνει, εδώ αποκαλύπτει μέσω της απόκρυψης. Τα αντικείμενα δε φαίνονταν καθαρά, είναι σαν να υπήρχαν μέσα από τις σκιές τους, και τότε συνειδητοποιήσεις πόσο συχνά και εμείς οι ίδιοι υπάρχουμε μέσα από τα ίχνη μας, τα ψηφιακά, τα συναισθηματικά, τα δημιουργικά. Ζούμε σε μια εποχή όπου αφήνουμε σκιές μας παντού, στο διαδίκτυο, στις φωτογραφίες, στις μνήμες των μηχανών. Μήπως τελικά ο Man Ray είχε δει από πολύ πιο πριν τη σύγχρονη κουλτούρα των εικόνων, πριν καν αυτή υπάρξει;

Η απάντηση, νομίζω, είναι ναι. Ο Man Ray προανήγγειλε τον τρόπο με τον οποίο η τεχνολογία και η τέχνη θα γίνουν θα είναι τόσο κοντά που δεν θα ξεχωρίζεις τι είναι τι. Τα rayographs του είναι, με έναν τρόπο, τα πρώτα «αλγοριθμικά» έργα, πειράματα τυχαιότητας, φωτός και σύνθεσης που μοιάζουν να προβλέπουν τη σημερινή αισθητική των ψηφιακών φίλτρων και της δημιουργικής τεχνητής νοημοσύνης. Αλλά εκείνος είχε κάτι που συχνά εμείς χάνουμε, ο Man Ray είχε περιέργεια χωρίς φόβο.

Όσο περισσότερο σκεφτόμουν τον Man Ray, τόσο περισσότερο συνειδητοποιούσα ότι δεν μας άφησε απλώς έργα, αλλά έναν τρόπο να βλέπουμε την τέχνη, τη φωτογραφία, την ίδια τη ζωή. Να αμφισβητούμε κάθε βεβαιότητα για το τι είναι τέχνη, τι είναι φωτογραφία, τι είναι πραγματικότητα. Εκείνος έζησε ανάμεσα σε όλα αυτά που μας άφησε και ίσως γι’ αυτό παραμένει αθάνατος. Δεν ανήκε πουθενά, γι’ αυτό και μπορούσε να είναι παντού. Αναρωτιέμαι λοιπόν τι σημαίνει για μένα να ζω «στη σκιά του Man Ray»; Ίσως, σημαίνει να θυμάμαι ότι η δημιουργικότητα δεν είναι ποτέ άνετη και ότι εμπεριέχει πάντα ένα ρίσκο, είναι μια πράξη ελευθερίας που απαιτεί να αφήσεις πίσω ό,τι γνωρίζεις. Ο Man Ray τόλμησε να σβήσει το βλέμμα για να δει πιο καθαρά. Εμείς στο σήμερα, περιτριγυρισμένοι από αμέτρητες εικόνες, πρέπει να κάνουμε το ίδιο, να κλείσουμε για λίγο τα μάτια για να θυμηθούμε τι σημαίνει να βλέπεις. Πρέπει να πάψουμε απλώς να κοιτάμε και να αρχίσουμε ξανά να βλέπουμε, να παρατηρούμε, να αναλύουμε και να αισθανόμαστε το πως μας επηρεάζει η κάθε εικόνα που περνάει από μπροστά μας.

Καθώς στάθηκα να κοιτάζω έναν τελευταίο rayograph, κάτι που ήταν ένα απλό κομμάτι φωτογραφικού χαρτιού με τις σκιές από μερικά καθημερινά αντικείμενα. Κι όμως, είχε μέσα του όλο το μυστήριο του κόσμου και σε έκανε να νιώθεις ένα ρίγος, όχι μπροστά στο ίδιο το έργο, αλλά μπροστά στην ιδέα ότι κάποιος, πριν από εκατό χρόνια, είχε καταφέρει να κάνει το αόρατο ορατό.
Η σκιά του Man Ray δεν είναι σκοτεινή, είναι η σκιά που δημιουργεί το φως όταν αυτό είναι υπερβολικά δυνατό. Αν πράγματι ζούμε ακόμα μέσα της, τότε ίσως δεν είναι γιατί δεν ξεπεράσαμε τον Man Ray, αλλά γιατί εκείνος, με τον τρόπο του, μάς έμαθε να ζούμε αιώνια ανάμεσα στο φως και τη σκιά, εκεί όπου γεννιέται κάθε αληθινή εικόνα.

 

 

➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Instagram.

 

 

 

 

 

Ακολουθήστε το OLAFAQ
στο Google News