Τα τελευταία χρόνια, παρατηρείται έντονο ενδιαφέρον για τη σοβιετική αισθητική και αρχιτεκτονική, με αρκετές ομάδες στα social media όπως στο Facebook και πολλούς λογαριασμοί στο Instagram να αφιερώνονται στο σοβιετικό design και στα μπρουταλιστικά κτίρια της ΕΣΣΔ. Παρά το ενδιαφέρον που έχει δημιουργηθεί γύρω από την post-soviet κληρονομιά, υπάρχει ένα πρόβλημα στην αναγνώριση από την αρχιτεκτονική κοινότητα. Συγκεκριμένα, πολλά αξιοσημείωτα αρχιτεκτονικά έργα που κατασκευάστηκαν μεταπολεμικά στις περιοχές του πρώην ανατολικού μπλοκ δεν έχουν λάβει την αναγνώριση που τους αξίζει από την αρχιτεκτονική κοινότητα.
Η σύνδεσή τους με το σοβιετικό καθεστώς κατέστησε πολλά από αυτά τα αρχιτεκτονικά έργα άδεια ψυχροπολεμικά κουφάρια. Ενώ αρκετά από αυτά παραμένουν αριστουργήματα, για τη Δύση αποτελούν τα μαξιμαλιστικά σύμβολα του σταλινισμού, με αποτέλεσμα η σοβιετική αρχιτεκτονική να επιστρέφει στη μόδα ως ρετρό νοσταλγία, είτε ως “ruin porn”.
Η νεοφιλελεύθερη αντίληψη συχνά θεωρεί την Σοβιετική Ένωση αυταρχική και έναν τόπο κι εποχή που συνήθως παρερμηνεύεται ως χώρος συμμόρφωσης και περιορισμού της δημιουργικής ελευθερίας. Τα αυτοκίνητα, τα ρούχα, η μουσική και, πράγματι, η αρχιτεκτονική είχαν σχεδιαστεί έτσι ώστε να είναι πολύ ομοιόμορφα και ισότιμα. Έτσι, όταν ακούτε “σοβιετική αρχιτεκτονική”, πιθανότατα σας έρχονται στο μυαλό εικόνες από μπρούταλ επίπεδες πολυκατοικίες και το ζοφερό τοπίο σε μέρη όπως το Νόριλσκ. Όλα αυτά ήταν φυσικά αποτέλεσμα κρατικού προγραμματισμού και σχεδιασμού, αφού η αρχιτεκτονική της ΕΣΣΔ τελούσε υπό την αυστηρή εποπτεία του κράτους.
Η πρώιμη σοβιετική περίοδος ήταν αφιερωμένη στην ανοικοδόμηση της χώρας μετά την επανάσταση του 1917. Η νεοσύστατη ΕΣΣΔ επιχείρησε την κατάργηση της αστικής παρακμής του παρελθόντος και την οικοδόμηση μιας ακμάζουσας, πρωτοποριακής κοινωνίας για το όφελος του προλεταριάτου. Τα πρώτα αρχιτεκτονικά σχέδια για τη Μόσχα της δεκαετίας του 1920 περιλάμβαναν λεπτομερώς καινοτόμα, καλλιτεχνικά σχέδια για νέα κτίρια. Ένα ολοκληρωμένο σχέδιο που θα προέβλεπε η Μόσχα να γίνεται διαφορετική από οποιαδήποτε άλλη πόλη στον κόσμο εκείνη την εποχή. Δυστυχώς, λίγα από αυτά τα σχέδια υλοποιήθηκαν πλήρως.
«Ωστόσο, η ποικιλία δημιουργικής έκφρασης που εφαρμόζεται στις δημόσιες αυτές κατασκευές είναι πρωτοφανής. Οι σχεδιαστές έσπρωξαν τα όρια της φαντασίας τους. Δεν συγκρατήθηκαν και μερικές φορές, ίσως, να το παράκαναν κιόλας!»
Christopher Herwig
Η αρχιτεκτονική κατά τη σοβιετική περίοδο τελούσε υπό αυστηρή κεντρική εποπτεία. Παρόλο που η μνημειακή τέχνη στόχευε στην προώθηση της αφήγησης του κομμουνιστικού κράτους, οι ταπεινές στάσεις λεωφορείων συχνά περνούσαν απαρατήρητες. Κατά συνέπεια, πολυάριθμες αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικές στάσεις λεωφορείων βρίσκονται σήμερα διάσπαρτες σε ολόκληρη την πρώην Σοβιετική Δημοκρατία. Κατασκευασμένες από άτομα που επέλεξαν να ακολουθήσουν τις δικές τους δημιουργικές παρορμήσεις, οι στάσεις αυτές έγιναν ένα μέσο έκφρασης τοπικών και καλλιτεχνικών αντιλήψεων . Κατασκευασμένες ως ατομικές πράξεις εφευρετικότητας εν μέσω διάχυτου κρατικού ελέγχου, αυτές οι στάσεις λεωφορείων αποτελούν μαρτυρίες ατομικής δημιουργικότητας.
Από αριστουργήματα του μοντερνισμού μέχρι ψηφιδωτά και περίτεχνα αγάλματα, οι στάσεις λεωφορείων της πρώην Σοβιετικής Ένωσης είναι τόσο ποικίλες όσο και όμορφες. Πολλές μοιάζουν σαν να είναι μικρογραφίες τεράστιων αρχιτεκτονικών θαυμάτων που θα αποτελούσαν το επίκεντρο μεγάλων πόλεων σε όλο τον κόσμο, ωστόσο παραμένουν ταπεινές και συχνά ξεχασμένες. Ενώ για πολλούς ανθρώπους που ζουν σήμερα σε πρώην σοβιετικές χώρες, αυτές οι στάσεις λεωφορείων μπορεί να αποτελούν τόσο συνηθισμένο κομμάτι της καθημερινής μετακίνησης όσο μπορεί να είναι για εμάς τα χαρακτηριστικά κίτρινα καρτοτηλέφωνα.
Με τραγικό τρόπο, πολλά παραδείγματα αυτών των θαυμάσιων στάσεων χάνονται. Πολλές κατεδαφίζονται και αντικαθίστανται από άψυχες σύγχρονες στάσεις λεωφορείων, όπως αυτές που θα περιμένατε να βρείτε στην υπόλοιπη Ευρώπη.
Τώρα, με την πρόσθετη δυσκολία να ταξιδέψει κανείς στη Ρωσία λόγω της συνεχιζόμενης σύγκρουσης στην Ουκρανία, είναι δύσκολο να πει κανείς πόσες στάσεις λεωφορείων της σοβιετικής εποχής έχουν απομείνει. Ευτυχώς, ο Καναδός φωτογράφος Christopher Herwig καταγράφει εδώ και χρόνια αυτά τα αρχιτεκτονικά θαύματα σε 14 πρώην σοβιετικά κράτη. Εκτός από το βιβλίο του Soviet Bus Stops, ο Herwig το 2022 συνείσφερε και στη δημιουργία ενός ντοκιμαντέρ που περιγράφει λεπτομερώς τη σημασία αυτών των δομών και την πλούσια ιστορία τους.
Οι στάσεις λεωφορείων που απαθανάτισε ο Christopher Herwig παρουσιάζουν ένα ευρύ φάσμα πρωτότυπων στυλ και τύπων, από τις πιο αυστηρές μορφές του μπρουταλισμού μέχρι πληθωρικά σχέδια γεμάτα χρώμα. Το ντοκιμαντέρ με τίτλο Soviet Bus Stops, που καλύπτει μια περίοδο επτά ετών, ακολουθεί τον Καναδό φωτογράφο κατά τη διάρκεια των αποστολών του προς αναζήτηση αυτών των στάσεων λεωφορείων, καθώς αναζητά απαντήσεις για το πώς προέκυψαν αυτές οι μοναδικές δημιουργίες. Αντιμέτωπος με την έλλειψη ιστορικών αρχείων και προβληματισμένος από την προέλευσή τους, ο Herwig ξεκινά ένα ταξίδι για να εντοπίσει αρκετούς από τους δημιουργούς. Στην πορεία, βρίσκει θα συναντήσει μια διαδεδομένη πεποίθηση ότι αυτές οι εξαιρετικές στάσεις λεωφορείων αξίζει να διατηρηθούν στη μνήμη.
Σήμερα, επιβαρυμένες από το ιστορικό πλαίσιο της δημιουργίας τους, οι πολυάριθμες στάσεις λεωφορείων έχουν την τύχη της κατεδάφισης ή έχουν απορριφθεί ως ιδιόμορφα και ενοχλητικά σοβιετικά απολιθώματα. Λίγοι τις αντιλαμβάνονται με την ίδια γοητεία όπως ο Herwig. Η προσπάθεια δύο δεκαετιών του Herwig να φωτογραφίσει εκατοντάδες στάσεις λεωφορείων αποτελεί μια προσπάθεια να τις απαθανατίσει πριν κατεδαφιστούν όλες.
