Ζούμε σε μια εποχή όπου τίποτα δεν είναι δωρεάν κι ας προσπαθούν να μας πείσουν για το αντίθετο. Κάθε φορά που αποδεχόμαστε τους όρους χρήσης μιας εφαρμογής, κάθε φορά που πατάμε “συμφωνώ”, που ψάχνουμε κάτι στο Google, που ανεβάζουμε μια φωτογραφία ή απλώς περπατάμε με το κινητό στην τσέπη, πληρώνουμε … όχι με χρήματα, αλλά με δεδομένα. Η νέα παγκόσμια οικονομία δεν στηρίζεται πια στην ενέργεια, στα ορυκτά καύσιμα ή στα νομίσματα. Στηρίζεται στην πληροφορία και το πιο πολύτιμο της είδος είμαστε εμείς. 

Η φράση “αν κάτι είναι δωρεάν, τότε εσύ είσαι το προϊόν” έχει γίνει σχεδόν κοινοτοπία, αλλά η πραγματικότητα που περιγράφει δεν παύει να βαθαίνει. Από τις μεγάλες πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης έως τις εφαρμογές υγείας, από τις συσκευές “έξυπνου” σπιτιού μέχρι τα GPS των αυτοκινήτων ο σύγχρονος άνθρωπος δεν κινείται, δεν μιλά, δεν κοιμάται χωρίς να παράγει ψηφιακά ίχνη. Κάθε κλικ, κάθε στάση, κάθε δευτερόλεπτο οθόνης μεταφράζεται σε δεδομένα που κάποιος συλλέγει, ταξινομεί κι αργότερα πουλάει. 

Αυτή είναι η αθέατη οικονομία του 21ου αιώνα: η αγορά της προσοχής. Οι εταιρείες δεν αγοράζουν απλώς τις πληροφορίες μας· αγοράζουν τις πιθανότητές μας, τι θα θέλαμε να αγοράσουμε, τι μπορεί να φοβόμαστε, που κοιτάμε, πόσο μένουμε σ’ ένα βίντεο πριν αλλάξουμε. Ο αλγόριθμος δεν ενδιαφέρεται για το ποιοι είμαστε, αλλά για το τι κάνουμε και μέσα από αυτό μαθαίνει σιγά-σιγά να μας διαμορφώνει. 

Το διακύβευμα δεν είναι μόνο οικονομικό. Είναι βαθιά πολιτικό και υπαρξιακό. Τα προσωπικά δεδομένα δεν είναι απλώς ένα προϊόν, είναι η ίδια μας η ταυτότητα σε ψηφιακή μορφή. Στον παγκόσμιο ιστό είμαστε όλοι ένα σύνολο πιθανοτήτων: η ηλικία, το φύλο, οι προτιμήσεις, η τοποθεσία, τα ενδιαφέροντα, οι αγοραστικές συνήθειες, οι επαφές μας. Μια τέλεια ψηφιακή αντανάκλαση που ξέρει συχνά καλύτερα από εμάς ποιοι είμαστε. 

Αυτή η νέα μορφή “ψηφιακού εαυτού” δεν μας ανήκει πραγματικά. Ανήκει σε εκείνους που τη συλλέγουν, την αποθηκεύουν, την αναλύουν. Οι τεχνολογικοί γίγαντες (Google, Meta, Amazon, Apple) λειτουργούν πλέον όχι μόνο ως εταιρείες τεχνολογίας, αλλά ως άτυποι τραπεζίτες ενός αόρατου νομίσματος: των δεδομένων μας. Κάθε αναζήτηση, κάθε αγορά, κάθε scroll στο Instagram είναι μια μικρή συναλλαγή. Το “προϊόν” είμαστε εμείς, το “αντίτιμο” είναι η προσοχή μα, και το “κέρδος” είναι η εξόρυξη της συμπεριφοράς μας. 

Η Σοσάνα Ζούμποφ, στο βιβλίο της “The Age of Surveillance Capitalism” το περιγράφει ξεκάθαρα: «Οι εταιρείες τεχνολογίας έχουν μετατρέψει την ανθρώπινη εμπειρία σε πρώτη ύλη προς εκμετάλλευση». Η καθημερινότητά μας είναι το νέο πετρέλαιο. Μόνο που αντί για γεωτρύπανα, υπάρχουν cookies, trackers, αισθητήρες, κάμερες και “συγκαταθέσεις”. Ο ανθρώπινος παράγοντας έχει γίνει πηγή εξόρυξης. 

Αυτό όμως που αρχίζει να διαφαίνεται τώρα είναι κάτι ακόμη πιο ανησυχητικό: η σταδιακή μετατροπή των δεδομένων σε εργαλείο συμπεριφορικού ελέγχου. Δεν αρκεί πια να γνωρίζουν τι κάνουμε· θέλουν να μπορούν να προβλέψουν και να κατευθύνουν αυτό που θα κάνουμε. Ο αλγόριθμος του TikTok δεν αναγνωρίζει τις προτιμήσεις μας, τις διαμορφώνει. Η τεχνητή νοημοσύνη που προτείνει ειδήσεις, ταινίες ή φίλους δεν καθρεφτίζει απλώς την πραγματικότητα, την κατασκευάζει και όσο περισσότερο την τροφοδοτούμε με δεδομένα, τόσο πιο ικανή γίνεται να μας “χειρίζεται” με τρόπους αδιόρατους αλλά αποφασιστικούς. 

Το ερώτημα που τίθεται πια δεν είναι αν μας παρακολουθούν, αυτό είναι δεδομένο. Το ερώτημα είναι ποιος ελέγχει τον παρατηρητή. Τα προσωπικά δεδομένα, όπως κάθε ισχυρό νόμισμα χρειάζονται θεσμούς, διαφάνεια, λογοδοσία. Χρειάζονται μια νέα ηθική. Στην Ευρώπη, ο Γενικός Κανονισμός για την Προστασία Δεδομένων (GDPR) υπήρξε ένα πρώτο βήμα, όμως η πραγματικότητα έχει ήδη προχωρήσει. Η τεχνητή νοημοσύνη δεν συλλέγει απλώς όσα της δίνουμε. Μπορεί να αναγνωρίσει συναισθήματα, πρότυπα συμπεριφοράς, πολιτικές τάσεις, ακόμη και ψυχολογικές καταστάσεις από τις κινήσεις του ποντικιού ή το βλέμμα μας στην κάμερα. 

Στο βάθος αυτής της τεχνολογικής επιτάχυνσης βρίσκεται μια ηθική κρίση: τι σημαίνει ιδιωτικότητα σε έναν κόσμο που την έχει καταργήσει χωρίς να το παραδεχτεί; Πώς μπορεί να υπάρχει ελευθερία επιλογής όταν κάθε μας απόφαση έχει ήδη προαποφασιστεί από ένα σύστημα που γνωρίζει καλύτερα από εμάς τι θα θελήσουμε; 

Κάποτε η κατοχή γης όριζε τον πλούτο. Μετά, η βιομηχανία και η ενέργεια. Σήμερα ο πλούτος μετριέται σε bytes. Οι νέοι ολιγάρχες δεν κατέχουν (μόνο) πετρέλαια ή ορυχεία, αλλά servers και οι νέοι εργάτες δεν κρατούν εργαλεία, κρατούν κινητά τηλέφωνα. Παράγουν δεδομένα, όχι προϊόντα. Είναι μια επανάσταση (κι όχι με την καλή έννοια) αθόρυβη, σχεδόν διακριτική, αλλά απόλυτη. 

Ίσως το ζητούμενο δεν είναι να αποσυρθούμε από την ψηφιακή σφαίρα, αλλά να μάθουμε να υπάρχουμε μέσα της με επίγνωση. Να αναγνωρίζουμε πως κάθε “share” είναι ένα μικρό κομμάτι της ζωής μας που περνά σε ξένα χέρια, πως κάθε “like” είναι μια πράξη αποδοχής ενός συστήματος που μας έχει ήδη χαρτογραφήσει. 

Τα προσωπικά δεδομένα είναι πράγματι το νέο νόμισμα, αλλά όπως κάθε νόμισμα έχει δύο όψεις. Η μία είναι η ευκολία, η προσωποποιημένη εμπειρία, η τεχνολογική μαγεία που μας κάνει να αισθανόμαστε μοναδικοί. Η άλλη είναι η εξάρτηση, η διαφάνεια που μετατρέπεται σε ευαλωτότητα. Το μέλλον θα ανήκει όχι σε εκείνους που συλλέγουν δεδομένα, αλλά σε εκείνους που καταλαβαίνουν την αξία τους και διεκδικούν τον έλεγχό τους. 

 

 

➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Instagram.