Το φαινόμενο του placebo είναι ένα γνωστό παράδειγμα της δύναμης του εγκεφάλου που ξεπερνά μερικές φορές το σώμα, επιτρέποντας σε ανθρώπους που είναι άρρωστοι ή πονάνε να αισθανθούν καλύτερα εάν πιστέψουν ότι λαμβάνουν θεραπεία. Εδώ και πολλά χρόνια αποτελεί αντικείμενο μελέτης και τα αποτελέσματα δείχνουν πως αν ο εγκέφαλος “πεισθεί” πως κάτι τον βοηθάει, τότε αυτό σωματικοποιείται από τον ασθενή. Αξίζει να σημειωθεί όμως πως και το αντίθετο είναι επίσης πιθανό: ασθενείς που πιστεύουν ότι μια ιατρική διαδικασία θα τους προκαλέσει αρνητικές επιπτώσεις μπορεί να οδηγήσει σε επιδείνωση της κατάστασή τους δίχως να υπάρχουν σαφή αίτια πέραν αυτού. 

Οι ρίζες αυτού του αντίστροφου φαινομένου placebo, γνωστού ως nocebo effect είναι δύσκολο να αποσαφηνιστούν πλήρως. Σε ένα άρθρο που δημοσιεύτηκε στο Health Psychology Review ερευνητές από την Αυστραλία συνέλεξαν τα διαθέσιμα δεδομένα και κατέταξαν τους παράγοντες που συμβάλλουν σε αυτό ή τουλάχιστον όσους είναι γνωστοί μέχρι σήμερα. Η παραπληροφόρηση στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης φαίνεται να είναι ένας από τους πιο σημαντικούς παράγοντες. Στην πραγματικότητα, αυτό που οι ψυχολόγοι αποκαλούν «κοινωνική μάθηση»—η εξαγωγή συμπερασμάτων από τις απόψεις των άλλων—αποδείχθηκε εξίσου ισχυρό με την προσωπική εμπειρία και πιο δραστικό από τις πληροφορίες που παρέχουν οι γιατροί. Είναι δυνατόν θα αναρωτηθεί κανείς κι όμως είναι καθώς ο ανθρώπινος νους έχει μάθει να σκέφτεται με ορισμένο τρόπο, εμπιστευόμενος αρκετές φορές τυφλά “μη επιστημονικής επάρκειας” πληροφορίες. 

Αυτό είναι ένα σημαντικό πρόβλημα λέει η Cosette Saunders, ψυχολόγος στο Πανεπιστήμιο του Σίδνεϊ και κύρια συγγραφέας της μελέτης. Η κοινωνική μάθηση μπορεί να μην μπορεί να μεταδώσει μολυσματικές ασθένειες ή να προκαλέσει νέες παθήσεις, αλλά μπορεί να οδηγήσει σε επιβλαβείς “δευτερεύουσες” παρενέργειες. Η διαχείριση αυτών των παρενεργειών κοστίζει στα συστήματα υγείας παγκοσμίως δισεκατομμύρια δολάρια και σε μία εποχή που τα κονδύλια μειώνονται θεαματικά με απόφαση της νέας ηγεσίας Τραμπ υπάρχει μεγάλος προβληματισμός. 

Ένα παράδειγμα είναι η θεραπεία του καρκίνου. Τα τελευταία χρόνια έχουν εμφανιστεί νέα φάρμακα που ελέγχουν τις παρενέργειες της χημειοθεραπείας, ωστόσο σύμφωνα με τη Δρ Saunders η συχνότητα της ναυτίας και των εμετών στους καρκινοπαθείς δεν έχει μειωθεί όσο αναμενόταν. Η “κοινωνική μάθηση” μπορεί να είναι υπεύθυνη για αυτό. «Λένε ότι η πεθερά τους έκανε χημειοθεραπεία πριν από είκοσι χρόνια και έκανε εμετό κάθε μέρα. Αυτές οι μακροχρόνιες πεποιθήσεις τούς επηρεάζουν ακόμα, παρόλο που το ιατρικό τοπίο έχει αλλάξει».  

Κάτι παρόμοιο φάνηκε να συμβαίνει κατά τη διάρκεια της πανδημίας του Covid-19: Στοιχεία από τις ΗΠΑ και στην Αυστραλία έδειξαν ότι όσοι εκτίθεντο περισσότερο στην άποψη ότι το εμβόλιο προκαλεί παρενέργειες ήταν και αυτοί που ανέφεραν περισσότερες ανεπιθύμητες αντιδράσεις. Σαν μία αυτοεκπληρούμενη προφητεία που μας εγκλωβίζει. 

Αν και η επίδραση του φαινομένου placebo είναι γνωστή εδώ και αιώνες, η έρευνα γύρω από το φαινόμενο nocebo είναι πολύ πιο πρόσφατη. Μόνο τις τελευταίες δύο δεκαετίες έχουν πειστεί πολλοί επιστήμονες για την πραγματική του επίδραση χάρη σε δεδομένα που δείχνουν πως μια αρνητική στάση μπορεί να οδηγήσει σε φυσικά συμπτώματα, όπως αυξημένο καρδιακό ρυθμό και φυσιολογική υπερδιέγερση. 

Τα συμπεράσματα της ανάλυσης από το πανεπιστήμιο της Αυστραλίας είναι σαφή όσον αφορά τη δύναμη της κοινωνικής μάθησης. Όπως επισημαίνει η Δρ Saunders είναι δύσκολο να προσδιοριστεί πόσο από αυτό το φαινόμενο οφείλεται αποκλειστικά στη χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και όχι, για παράδειγμα, σε συνομιλίες με φίλους σε μια παμπ. Το εργαστήριο της Dr. Saunders είναι ένα από τα πολλά που προσπαθούν να βρουν τρόπους για να μειώσουν τη ζημιά και τις συνέπειές της. Μια πιθανή λύση είναι να εξισορροπηθούν οι προειδοποιήσεις για αρνητικές παρενέργειες με θετικές μαρτυρίες από ασθενείς που δεν αντιμετώπισαν προβλήματα. Το σημαντικότερο όλων όμως είναι να αναπτύξει ο καθένας την κριτική του σκέψη και να μπορεί να ξεχωρίσει τι πρέπει να κρατήσει και τι πρέπει να αποβάλλει κάθε φορά.

*Με στοιχεία από τον Economist. 

 

➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Instagram.