Τι νοείται «κανονικότητα» εντός του Διαδικτύου; Πως κατανοούμε την έννοια του «φυσιολογικού» μέσα στον κυβερνοχώρο και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης;

Σε αυτά τα κομβικά ερωτήματα προσπαθεί να απαντήσει ένα άρθρο του Wired, χρησιμοποιώντας ως πυξίδα του το πρόσφατο βιβλίο ενός επιφανούς ακαδημαϊικού του φημισμένου πανεπιστημίου ΜΙΤ στις ΗΠΑ.

«Όταν περιγράφουμε τα MME, το να είσαι “φυσιολογικός” θεωρείται σχεδόν πάντα ως αρνητικό, καθώς εμπεριέχει την αίσθηση ότι η “μάζα” έχει χάσει την αίσθηση της ατομικότητας και έχει εγκαταλείψει την ικανότητά της να κρίνει. Υπό αυτή την έννοια, η “κανονικότητα” υποδηλώνει ένα είδος πειθαρχίας: οι άνθρωποι πρέπει να συμπεριφέρονται σύμφωνα με προκαθορισμένους κανόνες συμπεριφοράς, αντί να είναι αυθεντικοί», αναφέρει το εκτενές άρθρο γνώμης του Wired, βασισμένο στο βιβλίο «Digital Lethargy: Dispatches From an Age of Disconnection» [Ψηφιακός Λήθαργος: Eνημέρωση από την Εποχή της Αποσύνδεσης] από τον ακαδημαϊκό του ΜΙΤ, Tung-Hui Hu (εκδόσεις MIT Press, 2022).

Επειδή η λέξη «κανονικό» εξηγεί το πώς το άτομο ταιριάζει μέσα στο ευρύτερο κοινό, είναι σημαντική ως έννοια για τον ψηφιακό μας πολιτισμό, υποστηρίζει το βιβλίο. «Σε μια παλαιότερη εποχή των ΜΜΕ, οι τηλεοπτικές εκπομπές παρείχαν σενάρια, ιστορίες, διηγήσεις και αφηγήσεις που αφορούσαν στην ζωή μας, όπως η ιδιοκτησία σπιτιού ή την έννοια της πυρηνικής οικογένειας, που πολλά ακροατήρια ή θεατές αναγνώρισαν ότι ήταν κοντά στη δική τους, την «κανονική» ζωή. Με την εποχή των τριών ή τεσσάρων τηλεοπτικών καναλιών στην συσκευή μας να έχει παρέλθει ανεπιστρεπτί, εξακολουθούμε να επιθυμούμε και να νοσταλγούμε την αίσθηση εκείνης της εποχής να είμαστε «γειτονικοί», ψυχικά και πνευματικά, με άλλους ανθρώπους και έτσι η πρόσκληση του να «αισθανόμαστε φυσιολογικά», μάς βοηθά να πλοηγηθούμε στην ιδιωτική και ταυτόχρονα δημόσια ζωή μας στο Διαδίκτυο. Το ίντερνετ όμως είναι ένας χώρος που μάς προκαλεί σύγχυση, καθώς δεν είμαστε ποτέ μας βέβαιοι ως προς το πόσοι άλλοι άνθρωποι βρίσκονται στο ίδιο δωμάτιο μαζί μας και όπου κάθε φωτογραφία φαίνεται ότι μπορεί να φτάσει σε εκατομμύρια —ή σε κανέναν», σημειώνει το άρθρο.

Ο ρόλος του «συναισθηματικού καπιταλισμού»

Κάποιες σημαντικές προσθήκες ως προς το εν λόγω ζήτημα κάνει η Eva Illouz στο βιβλίο της «Ψυχρή Τρυφερότητα: Η δημιουργία του Συναισθηματικού Καπιταλισμού» [Cold Intimacies: The Making of Emotional Capitalism].

«Ο καπιταλισμός θα διαχειριστεί κάθε μορφή κεφαλαίου, εν προκειμένω το ψυχολογικό κεφάλαιο», γράφει η μαροκινή κοινωνιολόγος, κάνοντας λόγο για «το νέο και ανέξοδο όπλο του καπιταλιστικού συστήματος πάνω στην ανθρώπινη ψυχή: τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης».

Μέσα στο βιβλίο της, η Illouz υποστηρίζει ότι τα social media τείνουν να εκμεταλλεύονται στυγνά το ατομικό συναίσθημα εις βάρος πάντα της λογικής. Και όταν τα ίδια τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης συντηρούν και «ταϊζουν» συντηρητικές και αναχρονιστικές ιδέες, προάγοντας την πόλωση και τον φανατισμό, πολλοί είναι εκείνοι οι χρήστες τους που θα αναδιπλωθούν σταδιακά σε πιο συντηρητικά σχήματα σκέψης και θα αρνηθούν τόσο την ατομικότητά τους, όσο και το προνόμιό τους να σκέφτονται προοδευτικά και ριζοσπαστικά.

 

Ορισμένοι ιστότοποι προσπαθούν να επιλύσουν αυτή τη σύγχυση ανάμεσα στο «εγώ» και το «εμείς», δημιουργώντας γύρω από τον κάθε χρήστη τα φανταστικά «ίχνη» κάποιων άλλων κοντά του. Ένας ταξιδιωτικός ιστότοπος όπως η Expedia, για παράδειγμα, ενδέχεται να σας ενημερώσει ότι «10 άλλα άτομα κοιτάζουν αυτό το ξενοδοχείο αυτή την στιγμή», παρόλο που είναι σχεδόν αδύνατο να διασφαλίσετε ή να είστε σίγουροι ότι αυτά τα άλλα 10 άτομα είναι πραγματικά online και κοιτάζουν το ίδιο πράγμα την ίδια στιγμή. «Αυτή η ειδοποίηση αποτελεί, φυσικά, έναν ξεδιάντροπο καταναλωτικό τρόπο προκειμένου να σας παρακινήσει να κάνετε κράτηση στο συγκεκριμένο ξενοδοχείο, αλλά είναι επίσης και ένας συναρπαστικός τρόπος να σας δημιουργήσει μια αίσθηση “συνπαρουσίας”, ότι δήθεν είστε συνδεδεμένοι με άλλους γύρω σας που σκέφτονται και πράττουν το ίδιο με εσάς», σημεώνει εμφατικά το άρθρο.

Κυρίως, όμως, η εξατομίκευση που σάς κάνει το εκάστοτε site προσπαθεί να είναι λιγότερο χοντροκομμένη και προφανής και πολύ πιο «λεπτή», τόσο ώστε εσείς να μην την καταλαβαίνετε καν. «Προσπαθεί να σας αναγνωρίσει και να σας τοποθετήσει μέσα στο ευρύτερο πλαίσιο των άλλων γύρω σας που μοιράζονται τα ενδιαφέροντά σας, έτσι ώστε να μην αισθάνεστε ποτέ εκτός τόπου. Και, αντίστροφα και εντελώς πονηρά, οι big data εταιρείες που συλλέγουν τα δεδομένα σας, προσπαθούν να “προσομοιώσουν” την αίσθηση του να είστε στο σπίτι σας, ανά πάσα στιγμή: άνετα, ανάμεσα στους ανθρώπους και τα πράγματα ή τα υπάρχοντά σας. Και έτσι, η ίδια η υπόσχεση της εξατομίκευσης είναι ότι το Διαδίκτυο αφορά εσάς και όχι όλους τους άλλους: ότι είστε μοναδικοί, αλλά σίγουρα όχι φυσιολογικοί», συμπληρώνει το Wired.

Το πραγματικό πρόβλημα όμως δεν είναι ο στόχος αυτός ακριβώς της εξατομίκευσης που θέλει να σας κάνει να νιώσετε δήθεν «φυσιολογικοί», προσθέτει. «Δεν υπάρχει τίποτα κακό με την αίσθηση του ανήκειν μέσα στο Διαδίκτυο. Το λάθος είναι ο τρόπος με τον οποίο η εξατομίκευση αυτή, έτσι όπως συμβαίνει, μάς ωθεί να αναζητήσουμε τον “αυθεντικό” εαυτό μας. Η εξατομίκευση αυτή λειτουργεί μόνο εάν γίνουμε εγωπαθείς και εγωκεντρικοί, ταυτιζόμενοι με τα συναισθήματα και τις προτιμήσεις μας, έτσι ώστε ο αλγόριθμος να μπορεί να μας στείλει ή να μας συνδέσει με άλλα άτομα ή καταναλωτικά προϊόντα που ταιριάζουν σε αυτές μας τις προτιμήσεις. Εντέλει, αυτή η “αυθεντικότητα” είναι συχνά ένα ψεύτικο συναίσθημα μοναδικότητας που δημιουργείται από έναν αλγόριθμο», επισημαίνει με νόημα το δημοσίευμα.

Το «να νιώθει κανείς φυσιολογικός» μέσα στο Διαδίκτυο είναι ελκυστική ως έννοια γιατί στο τέλος της ημέρας καταφέρνει και ενώνει δύο πολύ διαφορετικά πράγματα: τον υπερ-εξατομικευμένο χρήστη με την δημογραφική «γειτονιά» του. «Με άλλα λόγια, τα big data μάς δίνουν το λεγόμενο “Σύνδρομο Κύριου Χαρακτήρα”: ότι δηλαδή όλα περιστρέφονται γύρω από εμάς. Αλλά μας αντιμετωπίζει, ταυτόχρονα, και ως μια ξεχωριστή δημογραφική κατηγορία: π.χ. έναν καταναλωτή μεσαίου εισοδήματος, που ζει σε μια μεσαίου μεγέθους πόλη στις μεσοδυτικές πολιτείες των ΗΠΑ. Όχι, δεν υπάρχει τίποτα κακό στο να θέλεις να νιώθεις “φυσιολογικός” μέσα στο Διαδίκτυο. Αλλά υπάρχουν τρόποι προκειμένου να νιώθουμε φυσιολογικοί που μας επιτρέπουν, παράλληλα, να μην είμαστε συνεχώς ο εαυτός μας. Γιατί ο “αυθεντικός χρήστης” είναι ένα από τα πιο βαθιά ριζωμένα και αδιαμφισβήτητα δομικά στοιχεία της ψηφιακής μας κουλτούρας. Αν προσπαθήσουμε να ξεφύγουμε από αυτό, μπορεί ενδεχομένως να νιώσουμε ότι αποκηρύσσουμε τον εαυτό μας ή τις πεποιθήσεις μας ή αυτό πυ πραγματικά είμαστε. Αλλά ίσως, στο τέλος της ημέρας, να αξίζει μια δοκιμή», καταλήγει το άρθρο του Wired.