Η νέα προσπάθεια των Σύλλα Τζουμέρκα (Το θαύμα της θάλασσας των Σαργασσών) και Χρήστου Πασσαλή έκανε τη διεθνή της πρεμιέρα στο τμήμα Encounters του Βερολίνου, ταξίδεψε στη Θεσσαλονίκη, στην οποία γεννήθηκε για το Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ κι από σήμερα τη συναντάμε στις αίθουσες. Ένα έργο που ακροβατεί ανάμεσα σε ταινία τεκμηρίωσης και μυθοπλασίας. Μία ασυνήθιστη μορφή αφήγησης που σαν “σειρήνα” μαγεύει τον θεατή και τον παρασέρνει σε μία διαδρομή στον χρόνο δίχως φρένα. Έξι επεισόδια μέσα σε επτά δεκαετίες από τη ζωή και τα δεινά που βίωσε η εβραϊκή κοινότητα της πόλης ενώνονται κινηματογραφικά.
Ένα αληθινό μωσαϊκό λαών (Έλληνες, Εβραίοι, Τούρκοι, Αρμένιοι, Βούλγαροι) αποτελούσε η πολυπολιτισμική Θεσσαλονίκη το 1930. Είχε προηγηθεί ο ερχομός του προσφυγικού κύματος από την Μικρά Ασία. Τα γεγονότα που ακολούθησαν μέσα στη δεκαετία που ακολούθησε νομίζω είναι γνωστά σε όλους μας κι είχαν ως τελικό σημείο – προορισμό τα στρατόπεδα συγκέντρωσης. “Ο Εβραίος πρέπει να φύγει”. Μία μαύρη σελίδα για την ανθρωπότητα. Αυτή η ιστορία και τα ένοχα μυστικά της στοιχειώνουν την πόλη. Σιωπή και τελικά λήθη, ευτυχώς όμως όχι απ’ όλους. Το σκηνοθετικό δίδυμο επιλέγει να μιλήσει για τις ευθύνες του κράτους. Τι απέγιναν άραγε οι περιουσίες αυτών των ανθρώπων; Πού κατέληξαν;
Νιώθω πως έχουμε μία συλλογική ευθύνη. H βεβήλωση του μνημείου του Ολοκαυτώματος στη Λεωφόρο Νίκης και του αντίστοιχου των Εβραίων στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης δείχνουν πως ακόμα και σήμερα υπάρχει θράσος, έλλειψη σεβασμού και αναίδεια. Αρκετοί γυρνούν το κεφάλι από την άλλη και αρνούνται να τραβήξουν την κουρτίνα όπως και στο παρελθόν κατά την ολοκληρωτική εξόντωση της κοινότητας (Shoah, όπως περιγράφει το ομότιτλο ντοκιμαντέρ εννέα ωρών του Claude Lanzmann). Αυτή η αναλγησία πληγώνει. (Μέχρι σήμερα ως επίσημη τοποθέτηση φορέων της πόλης μένει μία “συγγνώμη” του πρώην δημάρχου, Γιάννη Μπουτάρη ως ελάχιστος φόρος τιμής).
Το πλάνο θολώνει και καθαρίζει ξανά αρκετές φορές. Η φωτογραφία του Σίμου Σακερτζή (Winona, Σμύρνη μου Αγαπημένη) απογειώνει την αίσθηση της θέασης. Διαρκείς εναλλαγές στο χώρο και τον χρόνο που προκαλούν συναισθήματα. Το ασπρόμαυρο εναλλάσσεται συνεχώς με το έγχρωμο φόντο. Πόνος, βασανιστήρια, διαχείριση της απώλεια κι από την άλλη καθαρό βλέμμα, χορός ως έκφραση ελευθερίας – ελπίδας και διάθεση για ζωή. Το μικρό παιδί ατενίζει το μέλλον και δίνει το μήνυμα της αισιοδοξίας. Η μουσική δε λείπει από κανένα σημείο. Αυξομειώνει την ένταση, ντύνει την πλοκή και αφήνει τη χροιά της για ώρες μετά την προβολή στο υποσυνείδητό μας.
Ξεχωριστή αναφορά πρέπει να γίνει στη θεατρικότητα που δίνει παραστατικότητα και ζωντάνια. Το αρχειακό υλικό ή ακόμα κι έργα τέχνης (ζωγραφικής) δένουν αρμονικά με τις ερμηνείες. Αγγελική Παπούλια, Θέμις Μπαζάκα, Μαρίσσα Τριανταφυλλίδου, Βασίλης Κανάκης, Αργύρης Ξάφης κι όλοι οι ηθοποιοί κάνουν τον ρόλο που αναπαριστούν κομμάτι του εαυτού τους. Η πανοραμική εικόνα της Πλατείας Ελευθερίας προκαλεί ρίγη συγκίνησης κι ευαισθητοποιεί όποιον γνωρίζει τι έχει προηγηθεί. (Σήμερα αυτός ο χώρος έχει μετατραπεί σε υπαίθριο πάρκινγκ κι όχι σε πάρκο μνήμης). Η πόλη του τότε και η πόλη του σήμερα.
Η Θεσσαλονίκη κι η στάση της απέναντι στους Εβραίους και από την άλλη η δική τους διαδρομή στην πόλη στο πέρασμα του χρόνου. Η ενδελεχής έρευνα Τζουμέρκα-Πασσαλή και το άρτιο σενάριο δεν αφήνουν περιθώρια αμφισβήτησης σχετικά με το αποτέλεσμα. Το ελληνικό σινεμά δηλώνει ένα σημαντικό “παρόν” σε δύσκολους καιρούς για δημιουργία. Συνέχεια με ταξίδι στη Νέα Υόρκη και το New Directors News Films του Film at Lincoln Center. Μία δουλειά που θα συζητηθεί το επόμενο διάστημα (σε Ελλάδα κι Ευρώπη) και μία παρακαταθήκη ειδικά για κατοίκους της πόλης.
▲︎
Η ταινία υλοποιήθηκε με την στήριξη του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος (ΙΣΝ) για τη δημιουργία του επετειακού προγράμματος της Εθνικής Λυρικής Σκηνής για τα 200 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση του 1821. Αποτελεί συμπαραγωγή της Εναλλακτικής της Σκηνής και της Homemade Films, με τη συνεργασία του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, σε παραγωγή της Μαρίας Δρανδάκη και επιμέλεια του Ορέστη Ανδρεαδάκη. Είχε επίσης την υποστήριξη των MOMus, Claims Conference, Ελληνογερμανικού Ταμείου για το Μέλλον Rosa Luxemburg Stiftung – Office in Greece, EKOME, Περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας, Iσραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης.
