Οι δυνατότητές μας είναι πεπερασμένες. Δεν μπορούμε να προβλέπουμε το μέλλον και να αποτρέπουμε τραγικά γεγονότα ή καταστροφές. Μπορούμε μόνο να προετοιμαζόμαστε για κάποιες πιθανότητες και ο Covid-19 το έχει καταστήσει οδυνηρά σαφές.
Ένας από τους τρόπους με τους οποίους συνομιλούμε με το μέλλον και προσπαθούμε να το αναλύσουμε, να το καταλάβουμε ίσως και να το προβλέψουμε είναι μέσω της επιστημονικής φαντασίας.
Έργα και σενάρια που απεικονίζουν ένα ζοφερό μέλλον ή τέρατα από άλλο σύμπαν μπορεί μερικές φορές να φαίνονται απλά ως μία επιπόλαιη ψυχαγωγία.
Στην πραγματικότητα όμως, οι απαρχές της επιστημονικής φαντασίας μπορούν να αναχθούν στην πρώιμη σύγχρονη φιλοσοφία, όταν οι φιλόσοφοι χρησιμοποιούσαν αφήγηση που φανταζόταν εναλλακτικούς κόσμους και όντα για να κατανοήσουν καλύτερα την επιστημονική επανάσταση και τη θρησκευτική και πολιτική αναταραχή που τη συνόδευε.
Το καλύτερο είδος επιστημονικής φαντασίας είναι η ίδια η φιλοσοφία.
Μερικοί από τους πρώτους συγγραφείς επιστημονικής φαντασίας (που έγραψαν επιστημονική φαντασία πριν υπάρξει μια τέτοια ετικέτα) ήταν γνωστοί φιλόσοφοι. Η Αναγέννηση είδε την άνοδο αυτού που σήμερα αποκαλούμε επιστημονική φαντασία. Φιλόσοφοι όπως ο Francis Bacon, ο Johannes Kepler και η Margaret Cavendish έγραψαν φανταστικές ιστορίες για τις φιλοσοφικές και επιστημονικές τους ιδέες.
Φυσικά, η επιστημονική φαντασία έρχεται συνήθως να δώσει απαντήσεις στις ανησυχίες της εκάστοτε εποχής, αλλά μπορεί να είναι ένας χρήσιμος οδηγός για το μέλλον. Η συγγραφή μυθοπλασίας ξεκλειδώνει τη φαντασία των συγγραφέων και σεναριογράφων και τους επιτρέπει να δημιουργήσουν οραματιστικούς κόσμους που προεκτείνονται από το σήμερα στο αύριο.
Δημιουργεί παράλληλα σύμπαντα, εναλλακτικούς κόσμους και ξεδιπλώνει κοινωνίες τελείως διαφορετικές από αυτό που έχουμε συνηθίσει και χρησιμεύσει ως αυτό που είναι γνωστό ως «πείραμα σκέψης» στη φιλοσοφία, μια στρατηγική που μεταφέρει τον αναγνώστη σε έναν άλλο κόσμο, κοινωνία ή χρόνο με σκοπό την εξερεύνηση και την άνευ όρων εφαρμογή μιας φιλοσοφικής ιδέας.
Με αφετηρία το «Πώς θα ήταν η ζωή», συνθέτουν ένα σκηνικό πρωτόγνωρο και μοναδικό που παράγουν φιλοσοφική σκέψη και θέτουν μεγάλα, ουσιαστικά ερωτήματα. Εξερευνούν την πολιτική φιλοσοφία και ακανθώδη ζητήματα σχετικά με την ηθική, την εξουσία, τον εαυτό μας και το τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος.
Για παράδειγμα, ο René Descartes, ο οποίος υποστήριξε ότι δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι για την ύπαρξη του εξωτερικού κόσμου έξω από το μυαλό μας, χρησιμοποίησε ένα στοχαστικό πείραμα όπου φαντάστηκε μια σατανική ιδιοφυΐα να τον εξαπατά να πιστέψει την ύπαρξη της εξωτερικής πραγματικότητας.
Ενώ ο Descartes δεν μετέτρεψε αυτό το πείραμα σκέψης σε εικαστική μυθοπλασία, έγινε ουσιαστικά για αυτόν 350 χρόνια αργότερα, ενημερωμένο για την εποχή των υπολογιστών, στην ταινία The Matrix (1999).
Το Dune με τη σειρά του απεικονίζει έναν κόσμο όπου η εξελιγμένη, φουτουριστική τεχνολογία χρησιμοποιείται από ιεραρχικές, αυτοκρατορικές κοινωνίες, υποδηλώνοντας ότι η πρόοδος στην επιστήμη δεν θα επιλύσει απαραίτητα τα πολιτικά μας προβλήματα, τη βία, την εκμετάλλευση και τις ανισότητες.
Το Star Trek διερωτάται πώς μπορούμε να δημιουργήσουμε μια τέλεια κοινωνία ενώ η ταινία Gattaca εξετάζει την αναπαραγωγική ηθική και το Interstellar την κλιματική αλλαγή. Οι κανόνες του Isaac Asimov για τα ρομπότ φαίνεται να είναι πιο σημαντικοί από ποτέ.
Ένα από τα πιο δημοφιλή υποείδη επιστημονικής φαντασίας περιλαμβάνει αποκαλυπτικούς και μετα-αποκαλυπτικούς κόσμους.
Το Walking Dead προβλήθηκε για 11 σεζόν και το Hunger Games έχει τέσσερις ταινίες. Το World War Z πούλησε 15 εκατομμύρια αντίτυπα παγκοσμίως και το Station Eleven έχει κερδίσει πολλά βραβεία. Και σε σενάρια τέτοια υπάρχει ένα βαθύτερο, φιλοσοφικό ερώτημα πίσω από τις κοινές αποκαλυπτικές ιδέες.
Ποιον σώζουμε;
Το When Worlds Collide είναι για μια κοσμική καταστροφή και οι άνθρωποι της Γης σχεδιάζουν την επικείμενη εξαφάνισή τους. Ένα αστέρι-μετεωρίτης έχει εντοπιστεί και πρόκειται να καταστρέψει τον πλανήτη μας.
Παρόμοιες ιστορίες βρίσκονται επίσης στο Deep Impact, 2012 και The Mist. Σε κάθε περίπτωση, η ανθρωπότητα μένει μόνο με αρκετούς πόρους για να σώσει ένα μικρό μέρος ολόκληρης της φυλής. Ποιον, λοιπόν, σώζουμε;
Σύμφωνα με τον Immanuel Kant, όλα τα δρώντα υποκείμενα έχουν το ίδιο δικαίωμα στη ζωή και την ελεύθερη επιλογή όπως οποιοσδήποτε άλλος. Κανείς δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται ως μέσο για έναν σκοπό, αλλά ως πολύτιμος από μόνος του. Για τον Kant, λοιπόν, ένα σύστημα λοταρίας (όπως στο Deep Impact) θα ήταν πιθανότατα το καλύτερο.
Για τους ωφελιμιστές, θα πρέπει να σώσουμε αυτούς που θα προσφέρουν στη μελλοντική ανθρωπότητα τα καλύτερα αποτελέσματα: τους γιατρούς, τους μηχανικούς και τους πιο ολοκληρωμένους. Στην εποχής μας —οι στρατηγοί και οι κυβερνητικοί αξιωματούχοι— θα είναι πρώτοι στα διαστημόπλοια. Δεν είναι καν μυστικό ότι αν γινόταν πυρηνικός πόλεμος, οι πολιτικοί είναι αυτοί που θα έπαιρναν την πρώτη θέση στα καταφύγια.
Το μέσο της μυθοπλασίας μπορεί ενδεχομένως να μας επιτρέψει να νοιαζόμαστε βαθιά για τους χαρακτήρες. βλέποντάς τους να υποφέρουν κάτω από ένα καταπιεστικό καθεστώς μπορεί να προσφέρει μια συγκινητική και συμπαθητική απάντηση που είναι πολύ πιο πειστική από ένα λογικό φιλοσοφικό δοκίμιο για το πρόβλημα.
Πώς θα ξαναχτίσουμε την κοινωνία;
Η μετα-αποκαλυπτική μυθοπλασία σχεδόν πάντα παρουσιάζει ένα μέρος της κοινωνίας που ανοικοδομεί και αναδομεί έναν κόσμο από τα σκονισμένα και έρημα απομεινάρια. Το Walking Dead και το Fallout διαθέτουν θύλακες πολύ διαφορετικών συμμοριών ή φυλών που αποκαθιστούν δραστικά διαφορετικές κοινότητες.
Αλλά ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι το The Stand, όπου η μετα-αποκαλυπτική Αμερική χωρίζεται στους καλούς στη Νεμπράσκα και στους κακούς στο Λας Βέγκας. Αυτά τα σενάρια εγείρουν ένα ισχυρό ερώτημα: Πώς θα χτίζαμε την κοινωνία αν μπορούσαμε να ξεκινήσουμε από το μηδέν;
Αυτό απηχεί ένα πολύ γνωστό πείραμα σκέψης από τον John Rawls γνωστό ως «αρχική θέση». Ουσιαστικά, μας ζητά να φανταστούμε ότι ξαφνικά μεταφερόμαστε σε μια νέα κοινωνία, αλλά δεν έχουμε εικόνα καθόλου τι τάξη, ηλικία ή φύλο θα ήμασταν ή πόση περιουσία θα είχαμε. Πώς θα σχεδιάζατε τις δομές και τις προκαταλήψεις αυτής της κοινωνίας για να μεγιστοποιήσετε τις πιθανότητές σας να είστε ευτυχισμένοι και ικανοποιημένοι; Ποιος μετα-αποκαλυπτικός κόσμος θα ήταν πιο δίκαιος για όλους;
Ο συγγραφέας και ακτιβιστής Walidah Imarisha είπε κάποτε: «Κάθε φορά που προσπαθούμε να οραματιστούμε έναν διαφορετικό κόσμο –χωρίς φτώχεια, φυλακές, καπιταλισμό, πόλεμο– ασχολούμαστε με την επιστημονική φαντασία. Με την επιστημονική φαντασία, πρόσθεσε, μπορούμε να ξεκινήσουμε με την ερώτηση “Τι θέλουμε;” αντί για την ερώτηση “Τι είναι ρεαλιστικό;’»
Άνθρωπος και Φύση
Ένα από τα καθοριστικά χαρακτηριστικά της επιτυχίας του Homo sapiens είναι η ικανότητά μας να ελέγχουμε, να τιθασεύουμε ή να απωθούμε τη φύση. Η εικόνα της κυριαρχίας του ανθρώπου στη φύση είναι βαθιά ριζωμένη στη Δυτική σκέψη. Εμφανίζεται για πρώτη φορά, με διαφορετικές μορφές, στο Βιβλίο της Γένεσης.
Κόψαμε και κάψαμε δάση, φράξαμε ποτάμια για να σταματήσουμε τις πλημμύρες και εξημερώσαμε τα ζώα. Πολλές ιστορίες επιστημονικής φαντασίας βασίζονται σε σενάρια όπου οι άνθρωποι έχουν ξεπεράσει τα όρια, δεν έχουν σεβαστεί το περιβάλλον, με αποτέλεσμα γενετικά τροποποιημένα τέρατα να έχουν κατακλύσει τον πλανήτη ή να έχει επέλθει κλιματική καταστροφή.
Όλα αυτά εγείρουν το ερώτημα: Σε ποιο βαθμό πρέπει να προσπαθήσουμε να ελέγξουμε τη φύση;
Είναι αφελές να υποθέτουμε ότι δεν πρέπει να ελέγχουμε καθόλου τη φύση. Τα αντιβιοτικά, ο κλιματισμός και άλλα τεχνολογικά επιτεύγματα μας έχουν βοηθήσει να χειριζόμαστε τη φυσική τάξη των πραγμάτων.
Η ιδέα αυτή επανεμφανίστηκε ως μία από τις κορυφαίες εικόνες της αναδυόμενης «νέας επιστήμης» το 16ο αιώνα. O Francis Bacon είναι ο εμπνευστής της έννοιας της «κυριαρχίας της φύσης», η οποία είναι τόσο απαραίτητη στην τεχνολογική κρίση αυτού του αιώνα.
Θεωρούσε ότι ο έλεγχος της φύσης ήταν απαραίτητος για τον πολιτισμό. Το λογικό έπρεπε να ελέγχει το παράλογο. Ήταν τάξη απέναντι στο χάος. Όταν οι πρώτοι άνθρωποι έκοψαν ένα ξέφωτο στο δάσος για να χτίσουν σπίτια, αυτό ήταν αναμφίβολα λογικό και έμοιαζε αλήαθιεα.
Αλλά έρχεται ένα σημείο καμπής: ένα σημείο όπου η καταστροφή της φύσης βλάπτει επίσης την ανθρωπότητα. Η αποκαλυπτική μυθοπλασία είναι ένα εξαιρετικό εργαλείο για να εξετάσετε πότε και πού έρχεται αυτό το σημείο.
Το μέλλον που σκιαγραφείται από τα περισσότερα σενάρια επιστημονικής φαντασίας είναι καταστροφικές πανδημίες, μια δραματική κλιματική κρίση και κυριαρχία από ελίτ, όπου οι βελτιωμένοι μετα-άνθρωποι, με εξελισσόμενες έννοιες του φύλου, προτιμούν να ζουν ασώματες ζωές, ενεργοποιημένες και παλεύοντας με την τεχνητή νοημοσύνη.
Έχουν αυτοί οι συγγραφείς επιστημονικής φαντασίας δυστοπικά οράματα λόγω της αυξανόμενης περιβαλλοντικής συνείδησης για το τι κάνει το είδος μας σε έναν πεπερασμένο πλανήτη; Ή επειδή κάθε κοινωνία φοβάται τι θα σημαίνουν οι νέες τεχνολογίες για αυτό που της αρέσει;
Ή μήπως επειδή προέρχονται από χώρες που έχουν ήδη φτάσει στο υψηλότερο σημείο τους και όπου, για πρώτη φορά μετά από αιώνες, νιώθουμε ότι η επόμενη γενιά θα είναι χειρότερη από τη δική μας;
Τι σημασία έχουν όλα αυτά όμως όταν είσαι ο τελευταίος επιζών;
Το 28 Days Later ξεκινά με έναν μοναχικό, μπερδεμένο άντρα να περιφέρεται στους άδειους δρόμους του Λονδίνου. Πρόκειται για έναν άνθρωπο μόνο σε μια από τις πιο πολυσύχναστες πόλεις του κόσμου. Οι ταινίες, I Am Legend και Wall-E παρουσιάζουν χαρακτήρες που φροντίζουν τον εαυτό τους σε έναν άγονο, απόκοσμα σιωπηλό κόσμο.
Όλα θέτουν ένα υπαρξιακά σημαντικό ερώτημα: Υπάρχει κάτι πιο σημαντικό από τους δεσμούς που αναπτύσσουμε;
Με την πρώτη ματιά, ένας μετα-αποκαλυπτικός κόσμος θα μπορούσε να φανεί και ιδανικός. Χωρίς αφεντικά, χωρίς κίνηση ή χωρίς οικονομικές ανησυχίες. Αλλά μετά από αυτό, τι; Τι κάνεις;
Μια από τις πιο ισχυρές ιστορίες για να εξερευνήσετε αυτή την ιδέα είναι το μυθιστόρημα The Road του Cormac McCarthy. Ένας πατέρας και ένας γιος περιπλανώνται σε ένα έρημο, κρύο τοπίο. Δεν είναι μόνοι. Υπάρχουν ληστές, χάος και φρίκη, αλλά το μόνο που έχει σημασία είναι οι δυο τους και η αγάπη που έχουν ο ένας για τον άλλον.
Όταν ο κόσμος φλέγεται, τι έχει μεγαλύτερη σημασία; Οι άνθρωποι που αγαπάς.
Στην ταινία Into the wild, ο πρωταγωνιστής Christopher McCandless, στην αναζήτηση νέων εμπειριών πέθανε μόνος σε ένα εγκαταλελειμμένο λεωφορείο στην Αλάσκα. Στο ημερολόγιό του έιχε γράψει τη φράση:
«Η ευτυχία είναι πραγματική μόνο όταν τη μοιράζεσαι», πάνω από το απόσπασμα του Doctor Zhivago: «Και έτσι αποδείχθηκε ότι μόνο μια ζωή παρόμοια με τη ζωή των γύρω μας, που συγχωνεύεται μαζί της χωρίς κυματισμό, είναι γνήσια ζωή, και μία ευτυχία που δεν τη μοιράζεσαι δεν είναι ευτυχία…»
Χωρίς κάποιον να μοιράζεσαι τις στιγμές, τις χαρές αλλά και τους προβληματισμούς, τελικά τι νόημα έχει η ζωή;
Τελικά, τόσο η φιλοσοφία όσο και η επιστημονική φαντασία ανέκαθεν διερευνούσαν μερικά από τα πιο βασικά ερωτήματα της ζωής.
Τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος; Ποια είναι η φύση και η εμβέλεια του κόσμου και του σύμπαντος; Ποια είναι η θέση μας σε αυτό το σύμπαν;
Αν η φιλοσοφία είναι η αγάπη της σοφίας, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η φαντασία, και ειδικότερα η επιστημονική φαντασία, μπορεί να μας κάνει σοφότερους φανταζόμενοι εναλλακτικούς κόσμους και προοπτικές μέσα από ανθρώπινες ιστορίες και χαρακτήρες που μας κάνουν να νοιαζόμαστε για τις ιδέες περισσότερο από ό,τι θα μπορούσε ένα ξερό φιλοσοφικό δοκίμιο.
Με πληροφορίες από: Medium, Big Think
