«Πόση ακόμα κακοτυχία θα έχω σε αυτή τη γαμημένη ταινία;» μονολόγησε ο Ελία Καζάν, κοιτάζοντας με απογοήτευση τον γκρίζο, καταθλιπτικό ουρανό του Νιου Τζέρσεϊ. Μπροστά του απλωνόταν το Λιμάνι, ένα σκηνικό όπου είχε οραματιστεί την απόλυτη αντίθεση, μια δραματική εικόνα που θα ενίσχυε τη σκοτεινή ιστορία του Τέρι στο «Λιμάνι της Αγωνίας». Αντί αυτού, ο ορίζοντας είχε χαθεί σε μια ατέλειωτη γκρίζα ομίχλη, σχεδόν αόρατος. Ο θυμός του ήταν φανερός, αλλά ο καιρός αυτός θα αποδεικνυόταν ένα απρόσμενο γούρι.
Αυτή η καταθλιπτική παλέτα από γκρι αποχρώσεις, συνδυασμένη με τον καπνό των εργοστασίων και τις φλόγες που έκαιγαν από σκουπιδοτενεκέδες, γέννησε ένα σκηνικό επικίνδυνου ονείρου. Οι μαύροι μεταλλικοί φράχτες, τα χνώτα των λιμενεργατών, τα πλεγμένα κλουβιά και τα καρφωτά κάγκελα έδεναν με την ομίχλη, σχηματίζοντας ένα σύμπαν που αντηχούσε την εσωτερική αναταραχή των ηρώων του. Το παγωμένο τοπίο του Νιου Τζέρσεϊ, αυτοί οι σκοτεινοί τόνοι του γκρι και οι εντυπωσιακές γραμμές του μαύρου, με την ομίχλη να δημιουργεί μια αβέβαιη ατμόσφαιρα, που αρχικά τον εκνεύριζε τόσο, αποτέλεσε την τέλεια οπτική μετάφραση του ρεαλισμού που ο Καζάν επεδίωκε.
Η κινηματογράφηση του Μπόρις Κάουφμαν, με την αιχμηρή και παγερή απεικόνιση, ενίσχυσε τον αλήτικο κόσμο του Τέρι. Οι εικόνες αυτές δεν ήταν τυχαίες, ούτε προϊόν τύχης. Ήταν το αποτέλεσμα του καλλιτεχνικού οράματος του Καζάν, ενός ανθρώπου που κατάφερε να μετατρέψει την απογοήτευση σε τέχνη και τον καιρό σε σύμμαχο. Η ένταση και η αλήθεια που αποτύπωσε στην ταινία ήταν η αντανάκλαση της ίδιας της ζωής του – μιας ζωής γεμάτης πάθη, απογοητεύσεις και αδιάκοπη δημιουργική αναζήτηση.
Από την Κωνσταντινούπολη στη Νέα Υόρκη
Ο Ελία Καζάν, ένας από τους πιο καταξιωμένους σκηνοθέτες στην ιστορία του αμερικανικού κινηματογράφου, επηρέασε βαθιά τον κόσμο της τέχνης. Αυτό επισφραγίζεται από το ότι οι μεγαλύτεροι σκηνοθέτες όλων των εποχών τον έχουν τιμήσει, με τον Στάνλεϊ Κιούμπρικ, να δηλώνει ότι ο Καζάν ήταν «χωρίς αμφιβολία ο καλύτερος σκηνοθέτης στην Αμερική» και μπορούσε να κάνει θαύματα με τους ηθοποιούς του.
Η ζωή του Ελία Καζάν ξετυλίγεται σαν μια επική ταινία γεμάτη ένταση και ανατροπές. Ο ελληνικής καταγωγής Ηλίας Καζαντζόγλου -που ήταν το πραγματικό του όνομα- γεννήθηκε το 1909 στην παλαί ποτέ Κωνσταντινούπολη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ο τετράχρονος Ηλίας κρατούσε σφιχτά το χέρι της μητέρας του καθώς περνούσαν το κατώφλι της νέας τους ζωής, αρχικά στη Γερμανία και αργότερα στη Νέα Υόρκη. Μεγάλωσε μέσα σε μια οικογένεια μεταναστών που κουβαλούσε τα όνειρα, αλλά και τους φόβους του παρελθόντος, σε έναν κόσμο που διαρκώς άλλαζε.
Εκεί, ο πατέρας του δούλεψε ως διατηρούσε επιχείρηση χαλιών. Στα φοιτητικά του χρόνια στο Κολλέγιο Γουίλιαμς, ο Καζάν αισθανόταν συχνά αποξενωμένος από τους προνομιούχους και λευκούς προτεστάντες συμφοιτητές του, κάτι που επηρέασε την κοσμοθεωρία του. Αργότερα, σπούδασε δραματική τέχνη στο Γέιλ και εντάχθηκε στο περίφημο Group Theatre της Νέας Υόρκης. Το 1935, για ενάμιση χρόνο, ήταν μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος, και οι ιδεολογίες αυτές επηρέασαν πολλές από τις ταινίες του.
Στην αρχή της ζωής του, ο Καζάν ξεκίνησε με φιλοδοξίες να γίνει ηθοποιός. Παρόλο που οι σπουδές του τον έστρεψαν τελικά προς τη σκηνοθεσία, η κατανόηση της υποκριτικής τέχνης έγινε το βασικό στοιχείο της δουλειάς του. Σύντομα αναγνωρίστηκε ως «σκηνοθέτης του ηθοποιού», με το έργο του να επηρεάζει πολλές γενιές καλλιτεχνών. Οι ταινίες του, που συχνά εξερευνούσαν κοινωνικοπολιτικά ζητήματα της αμερικανικής ιστορίας, είχαν τεράστιο αντίκτυπο, με τον ίδιο να ξεπερνά κάθε προσδοκία.
Το 1945, σκηνοθέτησε την πρώτη του ταινία, Ένα Δέντρο Μεγαλώνει στο Μπρούκλιν, η οποία ακολούθησε τις επιτυχημένες Θάλασσα από Γρασίδι (1947) και Το Μεγάλο Κατηγορώ! (1947). Ακολούθησαν οι θρυλικές ταινίες Συμφωνία Κιριών (1947), Πίνκι (1949), και φυσικά τα κλασικά αριστουργήματα Λεωφορείον ο Πόθος (1951), Το Λιμάνι της Αγωνίας (1954) και Ανατολικά της Εδέμ (1955). Η καριέρα του είχε μια ξέφρενη πορεία, αφήνοντας ανεξίτηλο το σημάδι του στον κινηματογράφο.
Το περίφημο στούντιο του ηθοποιού
Το 1948, μαζί με άλλους ο Καζάν συνίδρυσε το περίφημο “Actor’s Studio”, το οποίο εφάρμοσε τη μέθοδο υποκριτικής του Στανισλάφσκι, ενθαρρύνοντας τους ηθοποιούς να χρησιμοποιούν τις προσωπικές τους συναισθηματικές εμπειρίες για να ζωντανεύουν τους ρόλους τους με ρεαλισμό και αυθεντικότητα. Οι μελλοντικές γενιές ηθοποιών βρίσκουν έναν οδηγό στην υποκριτική του «ψυχολογικού ρεαλισμού». Στο «στούντιο του ηθοποιού», οι ηθοποιοί δεν υποδύονται απλώς χαρακτήρες, τους ζουν. Ο Μάρλον Μπράντο, ο Ροντ Στάιγκερ, ο Λι Τζέι Κομπ, όλοι τους άνθισαν κάτω από τη σκιά αυτού του μετρ της τέχνης. Η κάμερα του Καζάν δεν απαθανατίζει μονάχα τις εικόνες, αλλά διαπερνά την ψυχή.
Όταν υπέκυψε στον Μακαρθισμό
Ωστόσο, η πιο αμφιλεγόμενη στιγμή της καριέρας του ήρθε το 1952, όταν κλήθηκε να καταθέσει ενώπιον της Επιτροπής Αντιαμερικανικών Υποθέσεων. Παρότι ο ίδιος ο Καζάν υπήρξε μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος για σύντομο διάστημα, υπέκυψε στον Μακαρθισμό, κατονομάζοντας συναδέλφους του, οδηγώντας πολλούς στη μαύρη λίστα του Χόλιγουντ. Αυτή η πράξη τον περιέβαλε με αμφιλεγόμενη φήμη, γκρέμισε φιλίες, διχάζοντας τον κινηματογραφικό κόσμο με ορισμένους να τον βλέπουν ως προδότη και άλλους να τον υπερασπίζονται.
Παρά τα αμφιλεγόμενα γεγονότα, το καλλιτεχνικό του έργο δεν μπορεί να παραβλεφθεί. Ο Ελία Καζάν πέθανε στις 28 Σεπτεμβρίου του 2003 στη Νέα Υόρκη, αφήνοντας πίσω του μια ανεκτίμητη κληρονομιά στον κινηματογράφο. Ένας σκηνοθέτης που δεν αρκέστηκε στο να αφηγηθεί ιστορίες, αλλά να τις ζήσει και να τις δώσει στο κοινό με την ένταση μιας αληθινής τραγωδίας.
Εμείς συγκεντρώσαμε και σας παρουσιάζουμε 6 καθοριστικές ταινίες του Ελία Καζάν:
Ένα Δέντρο Μεγαλώνει στο Μπρούκλιν (1945)
Η πρώτη δραματική ταινία του Καζάν μπορεί να φαίνεται ατελής σε σύγκριση με ορισμένα από τα μετέπειτα επιτεύγματά του, αλλά είναι σημαντικό να κατανοήσουμε την καλλιτεχνική του εξέλιξη. Παρουσιάζοντας ένα από τα κυριότερα ενδιαφέροντα του Καζάν, η ταινία καταπιάνεται με μια οικογένεια μεταναστών δεύτερης γενιάς που ζει σε συνθήκες φτώχειας.
Τοποθετημένη στο Μπρούκλιν της Νέας Υόρκης στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα, η ταινία Ένα δέντρο μεγαλώνει στο Μπρούκλιν μας παρουσιάζει την πανταχού παρούσα σύγκρουση μεταξύ της εξαθλιωμένης κοινωνικοοικονομικής πραγματικότητας και του απατηλού αμερικανικού ονείρου. Πρόκειται για ένα φανταστικό ντεμπούτο ενός σκηνοθέτη που έμελλε να αγγίξει πρωτόγνωρα ύψη.
Λεωφορείον ο Πόθος (1951)
Το Λεωφορείον ο Πόθος είναι η ταινία που καθιέρωσε τόσο τον Καζάν όσο και τον Μάρλον Μπράντο ως δύο από τις πιο ισχυρές δημιουργικές μορφές στη βιομηχανία του κινηματογράφου. Μια λαμπρή διασκευή του ομώνυμου θεατρικού έργου του Τένεσι Γουίλιαμς, αυτό το διαμάντι του 1951 αποδεικνύει την ικανότητα του Καζάν να βγάζει τον καλύτερο εαυτό των ηθοποιών του.
Ο Μπράντο δίνει μια καθοριστική για την καριέρα του ερμηνεία ως Στάνλεϊ Κοβάλσκι, ένας ασταθής, βίαιος βετεράνος που κατευθύνει το θυμό και την απογοήτευσή του προς τη νύφη του. Αν και ο Μπράντο δεν κέρδισε το Όσκαρ Α’ ανδρικού ρόλου, ανακοίνωσε τον εαυτό του σε ολόκληρο τον κόσμο.
Το Λιμάνι της Αγωνίας (1954)
Το Λιμάνι της Αγωνίας αποτελεί μία από τις πιο αξέχαστες συνεργασίες του Ελία Καζάν και του Μάρλον Μπράντο. Το αστυνομικό αυτό δράμα ζωντανεύει το σκοτεινό και δυσοίωνο περιβάλλον των λιμενεργατών της Αμερικής, αναδεικνύοντας τη διαφθορά που επικρατούσε στους θεσμούς. Η ταινία αναδεικνύει τις βίαιες δραστηριότητες της μαφίας στο λιμάνι, προσφέροντας μια σκληρή κριτική στην κυριαρχία των κακόβουλων δυνάμεων στην αμερικανική κοινωνία.
Ο Καζάν ξεφεύγει από τον αυστηρό ρεαλισμό και δημιουργεί έναν ποιητικό μύθο, όπως σημείωσε και ο ίδιος στην πρώτη σελίδα του σεναρίου: «Μην είσαι αντικειμενικός! Αυτό δεν είναι ντοκιμαντέρ», με άλλη μια σημείωση: «Φωτογράφισε την εσωτερική εμπειρία του Τέρι». Ο Τέρι Μάλοου, πρώην πυγμάχος και νυν λιμενεργάτης, βρίσκεται παγιδευμένος ανάμεσα στην πίστη του στη μαφία και στην ηθική του συνείδηση. Καθώς η ταινία εξελίσσεται, αποφασίζει να καταγγείλει τις παράνομες δραστηριότητες της μαφίας, μετά τη δολοφονία του αδελφού του.
Η ταινία, βασισμένη σε ρεπορτάζ της New York Sun, έχει ερμηνευτεί ως αλληγορία για την κατάθεση του Καζάν ενώπιον της Επιτροπής Αντιαμερικανικών Υποθέσεων. Σε μια ασπρόμαυρη πραγματικότητα, ο σκηνοθέτης παίρνει ξεκάθαρη θέση υπέρ της καταγγελίας, παρουσιάζοντας τη σύγκρουση μεταξύ του εγκλήματος και της αλήθειας.
Ανατολικά της Εδέμ (1955)
Ο Καζάν ήταν υπεύθυνος για την έναρξη της καριέρας πολλών εμβληματικών αστέρων, και ένας από αυτούς ήταν ο ανεπανάληπτος Τζέιμς Ντιν. Το Ανατολικά της Εδέμ, μια χαλαρή διασκευή ενός έργου του Τζον Στάινμπεκ, ήταν ο πρώτος σημαντικός ρόλος στη σύντομη αλλά ευρέως αναγνωρισμένη καριέρα του Ντιν.
Λόγω του τραγικού θανάτου του σε αυτοκινητιστικό δυστύχημα, το Ανατολικά της Εδέμ ήταν η μόνη ταινία του που κυκλοφόρησε κατά τη διάρκεια της ζωής του. Όπως και τα άλλα σημαντικά έργα του Καζάν, έλαβε πολλές υποψηφιότητες για Όσκαρ, αλλά το highlight ήταν αναμφίβολα η οπωσδήποτε καταλυτική ερμηνεία του Ντιν.
Μια μορφή Μέσα στο Πλήθος (1957)
Το Μια μορφή Μέσα στο Πλήθος είναι ένα από εκείνα τα σπάνια αριστουργήματα που με τα χρόνια συνεχίζουν να αποκτούν μεγαλύτερη συνάφεια. Αποτυπώνει τη διαφθορά του καπιταλισμού, μέσα από την ιστορία ενός περιπλανώμενου που η φήμη και η επιτυχία τον οδηγούν στο ηθικό κενό.
Ένας από τους ηθοποιούς, ο Άντονι Φρανσιόζα, περιέγραψε την προσέγγιση του Καζάν: «Ένιωθες ότι είχες έναν άνθρωπο που ήταν απόλυτα με το μέρος σου – χωρίς ενδοιασμούς για οτιδήποτε έκανες. Σου έδινε μια τρομερή αίσθηση αυτοπεποίθησης… Ποτέ δεν με έκανε να νιώσω ότι έπαιζα μόνο για την κάμερα. Πολλές φορές, δεν ήξερα καν πού βρισκόταν η κάμερα».
Αμέρικα Αμέρικα (1963)
Μια διασκευή της αφήγησης του ίδιου του Καζάν για τη μετανάστευση της οικογένειάς του στις ΗΠΑ, το Αμέρικα Αμέρικα βασίζεται στον θείο του Καζάν – Αβραάμ Ελιά Καζαντζόγλου. Μια από τις αγαπημένες ταινίες του Μάρτιν Σκορτσέζε, το Αμέρικα Αμέρικα δείχνει πώς η Αμερική λειτουργεί ως ένα ονειρικό όραμα για τις καταπιεσμένες παγκόσμιες κοινότητες.
«Είναι όλα αλήθεια: ο πλούτος της οικογένειας φορτώθηκε στην πλάτη ενός γαϊδάρου και ο θείος μου, πραγματικά ακόμα παιδί, ταξίδεψε στην Κωνσταντινούπολη … για να μεταφέρει σταδιακά την οικογένεια σε αυτό το μέρος προκειμένου να γλιτώσουν από τις καταπιεστικές συνθήκες … Επίσης είναι αλήθεια ότι έχασε τα χρήματα στο δρόμο και όταν έφτασε εκεί σκούπιζε χαλιά σε ένα μικρό μαγαζί».
Τελικές σκέψεις
Είτε κάτω από την καυτή ζέστη των Ηλυσίων Πεδίων είτε στο τσουχτερό κρύο στο λιμάνι του Νιου Τζέρσεϊ, ο Ελία Καζάν κυνηγά τα θεμελιώδη στοιχεία της ανθρώπινης ύπαρξης – τη θλίψη, την αφοσίωση, την επιθυμία και την αδιάκοπη αναζήτηση για δικαιοσύνη. Μέσα από μοναδικά ατομικές προοπτικές, εμβαθύνει στους λόγους που οδηγούν σε αυτά τα ηθικά διλήμματα, με τρόπο που αποτυπώνεται μέσα από την έντονα προσωπική υποκριτική των ηθοποιών του.
Η πρωτοφανής, κοχλάζουσα οικειότητα που επιτυγχάνει με τους ηθοποιούς, δεν είναι απλώς μια τεχνική, αλλά ένας τρόπος να φτάσει κανείς σε πνιγμένες ψυχολογικές αλήθειες που είχαν θαφτεί στα βάθη της ανθρώπινης συνείδησης. Δεν παρακολουθούμε απλώς τις ιστορίες που αφηγείται, αλλά βυθιζόμαστε στο μυαλό του σκηνοθέτη, σε ένα ταξίδι που μας φέρνει πιο κοντά στη βαθύτερη ουσία της ανθρώπινης φύσης.
➸ Διαβάστε επίσης: Viva Πέδρο: Οι 10 Καλύτερες Ταινίες του Πέδρο Αλμοδόβαρ
«Πόση ακόμα κακοτυχία θα έχω σε αυτή τη γαμημένη ταινία;» μονολόγησε ο Ελία Καζάν, κοιτάζοντας με απογοήτευση τον γκρίζο, καταθλιπτικό ουρανό του Νιου Τζέρσεϊ. Μπροστά του απλωνόταν το Λιμάνι, ένα σκηνικό όπου είχε οραματιστεί την απόλυτη αντίθεση, μια δραματική εικόνα που θα ενίσχυε τη σκοτεινή ιστορία του Τέρι στο «Λιμάνι της Αγωνίας». Αντί αυτού, ο ορίζοντας είχε χαθεί σε μια ατέλειωτη γκρίζα ομίχλη, σχεδόν αόρατος. Ο θυμός του ήταν φανερός, αλλά ο καιρός αυτός θα αποδεικνυόταν ένα απρόσμενο γούρι.
Αυτή η καταθλιπτική παλέτα από γκρι αποχρώσεις, συνδυασμένη με τον καπνό των εργοστασίων και τις φλόγες που έκαιγαν από σκουπιδοτενεκέδες, γέννησε ένα σκηνικό επικίνδυνου ονείρου. Οι μαύροι μεταλλικοί φράχτες, τα χνώτα των λιμενεργατών, τα πλεγμένα κλουβιά και τα καρφωτά κάγκελα έδεναν με την ομίχλη, σχηματίζοντας ένα σύμπαν που αντηχούσε την εσωτερική αναταραχή των ηρώων του. Το παγωμένο τοπίο του Νιου Τζέρσεϊ, αυτοί οι σκοτεινοί τόνοι του γκρι και οι εντυπωσιακές γραμμές του μαύρου, με την ομίχλη να δημιουργεί μια αβέβαιη ατμόσφαιρα, που αρχικά τον εκνεύριζε τόσο, αποτέλεσε την τέλεια οπτική μετάφραση του ρεαλισμού που ο Καζάν επεδίωκε.
Η κινηματογράφηση του Μπόρις Κάουφμαν, με την αιχμηρή και παγερή απεικόνιση, ενίσχυσε τον αλήτικο κόσμο του Τέρι. Οι εικόνες αυτές δεν ήταν τυχαίες, ούτε προϊόν τύχης. Ήταν το αποτέλεσμα του καλλιτεχνικού οράματος του Καζάν, ενός ανθρώπου που κατάφερε να μετατρέψει την απογοήτευση σε τέχνη και τον καιρό σε σύμμαχο. Η ένταση και η αλήθεια που αποτύπωσε στην ταινία ήταν η αντανάκλαση της ίδιας της ζωής του – μιας ζωής γεμάτης πάθη, απογοητεύσεις και αδιάκοπη δημιουργική αναζήτηση.
Από την Κωνσταντινούπολη στη Νέα Υόρκη
Ο Ελία Καζάν, ένας από τους πιο καταξιωμένους σκηνοθέτες στην ιστορία του αμερικανικού κινηματογράφου, επηρέασε βαθιά τον κόσμο της τέχνης. Αυτό επισφραγίζεται από το ότι οι μεγαλύτεροι σκηνοθέτες όλων των εποχών τον έχουν τιμήσει, με τον Στάνλεϊ Κιούμπρικ, να δηλώνει ότι ο Καζάν ήταν «χωρίς αμφιβολία ο καλύτερος σκηνοθέτης στην Αμερική» και μπορούσε να κάνει θαύματα με τους ηθοποιούς του.
Η ζωή του Ελία Καζάν ξετυλίγεται σαν μια επική ταινία γεμάτη ένταση και ανατροπές. Ο ελληνικής καταγωγής Ηλίας Καζαντζόγλου -που ήταν το πραγματικό του όνομα- γεννήθηκε το 1909 στην παλαί ποτέ Κωνσταντινούπολη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ο τετράχρονος Ηλίας κρατούσε σφιχτά το χέρι της μητέρας του καθώς περνούσαν το κατώφλι της νέας τους ζωής, αρχικά στη Γερμανία και αργότερα στη Νέα Υόρκη. Μεγάλωσε μέσα σε μια οικογένεια μεταναστών που κουβαλούσε τα όνειρα, αλλά και τους φόβους του παρελθόντος, σε έναν κόσμο που διαρκώς άλλαζε.
Εκεί, ο πατέρας του δούλεψε ως διατηρούσε επιχείρηση χαλιών. Στα φοιτητικά του χρόνια στο Κολλέγιο Γουίλιαμς, ο Καζάν αισθανόταν συχνά αποξενωμένος από τους προνομιούχους και λευκούς προτεστάντες συμφοιτητές του, κάτι που επηρέασε την κοσμοθεωρία του. Αργότερα, σπούδασε δραματική τέχνη στο Γέιλ και εντάχθηκε στο περίφημο Group Theatre της Νέας Υόρκης. Το 1935, για ενάμιση χρόνο, ήταν μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος, και οι ιδεολογίες αυτές επηρέασαν πολλές από τις ταινίες του.
Στην αρχή της ζωής του, ο Καζάν ξεκίνησε με φιλοδοξίες να γίνει ηθοποιός. Παρόλο που οι σπουδές του τον έστρεψαν τελικά προς τη σκηνοθεσία, η κατανόηση της υποκριτικής τέχνης έγινε το βασικό στοιχείο της δουλειάς του. Σύντομα αναγνωρίστηκε ως «σκηνοθέτης του ηθοποιού», με το έργο του να επηρεάζει πολλές γενιές καλλιτεχνών. Οι ταινίες του, που συχνά εξερευνούσαν κοινωνικοπολιτικά ζητήματα της αμερικανικής ιστορίας, είχαν τεράστιο αντίκτυπο, με τον ίδιο να ξεπερνά κάθε προσδοκία.
Το 1945, σκηνοθέτησε την πρώτη του ταινία, Ένα Δέντρο Μεγαλώνει στο Μπρούκλιν, η οποία ακολούθησε τις επιτυχημένες Θάλασσα από Γρασίδι (1947) και Το Μεγάλο Κατηγορώ! (1947). Ακολούθησαν οι θρυλικές ταινίες Συμφωνία Κιριών (1947), Πίνκι (1949), και φυσικά τα κλασικά αριστουργήματα Λεωφορείον ο Πόθος (1951), Το Λιμάνι της Αγωνίας (1954) και Ανατολικά της Εδέμ (1955). Η καριέρα του είχε μια ξέφρενη πορεία, αφήνοντας ανεξίτηλο το σημάδι του στον κινηματογράφο.
Το περίφημο στούντιο του ηθοποιού
Το 1948, μαζί με άλλους ο Καζάν συνίδρυσε το περίφημο “Actor’s Studio”, το οποίο εφάρμοσε τη μέθοδο υποκριτικής του Στανισλάφσκι, ενθαρρύνοντας τους ηθοποιούς να χρησιμοποιούν τις προσωπικές τους συναισθηματικές εμπειρίες για να ζωντανεύουν τους ρόλους τους με ρεαλισμό και αυθεντικότητα. Οι μελλοντικές γενιές ηθοποιών βρίσκουν έναν οδηγό στην υποκριτική του «ψυχολογικού ρεαλισμού». Στο «στούντιο του ηθοποιού», οι ηθοποιοί δεν υποδύονται απλώς χαρακτήρες, τους ζουν. Ο Μάρλον Μπράντο, ο Ροντ Στάιγκερ, ο Λι Τζέι Κομπ, όλοι τους άνθισαν κάτω από τη σκιά αυτού του μετρ της τέχνης. Η κάμερα του Καζάν δεν απαθανατίζει μονάχα τις εικόνες, αλλά διαπερνά την ψυχή.
Όταν υπέκυψε στον Μακαρθισμό
Ωστόσο, η πιο αμφιλεγόμενη στιγμή της καριέρας του ήρθε το 1952, όταν κλήθηκε να καταθέσει ενώπιον της Επιτροπής Αντιαμερικανικών Υποθέσεων. Παρότι ο ίδιος ο Καζάν υπήρξε μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος για σύντομο διάστημα, υπέκυψε στον Μακαρθισμό, κατονομάζοντας συναδέλφους του, οδηγώντας πολλούς στη μαύρη λίστα του Χόλιγουντ. Αυτή η πράξη τον περιέβαλε με αμφιλεγόμενη φήμη, γκρέμισε φιλίες, διχάζοντας τον κινηματογραφικό κόσμο με ορισμένους να τον βλέπουν ως προδότη και άλλους να τον υπερασπίζονται.
Παρά τα αμφιλεγόμενα γεγονότα, το καλλιτεχνικό του έργο δεν μπορεί να παραβλεφθεί. Ο Ελία Καζάν πέθανε στις 28 Σεπτεμβρίου του 2003 στη Νέα Υόρκη, αφήνοντας πίσω του μια ανεκτίμητη κληρονομιά στον κινηματογράφο. Ένας σκηνοθέτης που δεν αρκέστηκε στο να αφηγηθεί ιστορίες, αλλά να τις ζήσει και να τις δώσει στο κοινό με την ένταση μιας αληθινής τραγωδίας.
Εμείς συγκεντρώσαμε και σας παρουσιάζουμε 6 καθοριστικές ταινίες του Ελία Καζάν:
Ένα Δέντρο Μεγαλώνει στο Μπρούκλιν (1945)
Η πρώτη δραματική ταινία του Καζάν μπορεί να φαίνεται ατελής σε σύγκριση με ορισμένα από τα μετέπειτα επιτεύγματά του, αλλά είναι σημαντικό να κατανοήσουμε την καλλιτεχνική του εξέλιξη. Παρουσιάζοντας ένα από τα κυριότερα ενδιαφέροντα του Καζάν, η ταινία καταπιάνεται με μια οικογένεια μεταναστών δεύτερης γενιάς που ζει σε συνθήκες φτώχειας.
Τοποθετημένη στο Μπρούκλιν της Νέας Υόρκης στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα, η ταινία Ένα δέντρο μεγαλώνει στο Μπρούκλιν μας παρουσιάζει την πανταχού παρούσα σύγκρουση μεταξύ της εξαθλιωμένης κοινωνικοοικονομικής πραγματικότητας και του απατηλού αμερικανικού ονείρου. Πρόκειται για ένα φανταστικό ντεμπούτο ενός σκηνοθέτη που έμελλε να αγγίξει πρωτόγνωρα ύψη.
Λεωφορείον ο Πόθος (1951)
Το Λεωφορείον ο Πόθος είναι η ταινία που καθιέρωσε τόσο τον Καζάν όσο και τον Μάρλον Μπράντο ως δύο από τις πιο ισχυρές δημιουργικές μορφές στη βιομηχανία του κινηματογράφου. Μια λαμπρή διασκευή του ομώνυμου θεατρικού έργου του Τένεσι Γουίλιαμς, αυτό το διαμάντι του 1951 αποδεικνύει την ικανότητα του Καζάν να βγάζει τον καλύτερο εαυτό των ηθοποιών του.
Ο Μπράντο δίνει μια καθοριστική για την καριέρα του ερμηνεία ως Στάνλεϊ Κοβάλσκι, ένας ασταθής, βίαιος βετεράνος που κατευθύνει το θυμό και την απογοήτευσή του προς τη νύφη του. Αν και ο Μπράντο δεν κέρδισε το Όσκαρ Α’ ανδρικού ρόλου, ανακοίνωσε τον εαυτό του σε ολόκληρο τον κόσμο.
Το Λιμάνι της Αγωνίας (1954)
Το Λιμάνι της Αγωνίας αποτελεί μία από τις πιο αξέχαστες συνεργασίες του Ελία Καζάν και του Μάρλον Μπράντο. Το αστυνομικό αυτό δράμα ζωντανεύει το σκοτεινό και δυσοίωνο περιβάλλον των λιμενεργατών της Αμερικής, αναδεικνύοντας τη διαφθορά που επικρατούσε στους θεσμούς. Η ταινία αναδεικνύει τις βίαιες δραστηριότητες της μαφίας στο λιμάνι, προσφέροντας μια σκληρή κριτική στην κυριαρχία των κακόβουλων δυνάμεων στην αμερικανική κοινωνία.
Ο Καζάν ξεφεύγει από τον αυστηρό ρεαλισμό και δημιουργεί έναν ποιητικό μύθο, όπως σημείωσε και ο ίδιος στην πρώτη σελίδα του σεναρίου: «Μην είσαι αντικειμενικός! Αυτό δεν είναι ντοκιμαντέρ», με άλλη μια σημείωση: «Φωτογράφισε την εσωτερική εμπειρία του Τέρι». Ο Τέρι Μάλοου, πρώην πυγμάχος και νυν λιμενεργάτης, βρίσκεται παγιδευμένος ανάμεσα στην πίστη του στη μαφία και στην ηθική του συνείδηση. Καθώς η ταινία εξελίσσεται, αποφασίζει να καταγγείλει τις παράνομες δραστηριότητες της μαφίας, μετά τη δολοφονία του αδελφού του.
Η ταινία, βασισμένη σε ρεπορτάζ της New York Sun, έχει ερμηνευτεί ως αλληγορία για την κατάθεση του Καζάν ενώπιον της Επιτροπής Αντιαμερικανικών Υποθέσεων. Σε μια ασπρόμαυρη πραγματικότητα, ο σκηνοθέτης παίρνει ξεκάθαρη θέση υπέρ της καταγγελίας, παρουσιάζοντας τη σύγκρουση μεταξύ του εγκλήματος και της αλήθειας.
Ανατολικά της Εδέμ (1955)
Ο Καζάν ήταν υπεύθυνος για την έναρξη της καριέρας πολλών εμβληματικών αστέρων, και ένας από αυτούς ήταν ο ανεπανάληπτος Τζέιμς Ντιν. Το Ανατολικά της Εδέμ, μια χαλαρή διασκευή ενός έργου του Τζον Στάινμπεκ, ήταν ο πρώτος σημαντικός ρόλος στη σύντομη αλλά ευρέως αναγνωρισμένη καριέρα του Ντιν.
Λόγω του τραγικού θανάτου του σε αυτοκινητιστικό δυστύχημα, το Ανατολικά της Εδέμ ήταν η μόνη ταινία του που κυκλοφόρησε κατά τη διάρκεια της ζωής του. Όπως και τα άλλα σημαντικά έργα του Καζάν, έλαβε πολλές υποψηφιότητες για Όσκαρ, αλλά το highlight ήταν αναμφίβολα η οπωσδήποτε καταλυτική ερμηνεία του Ντιν.
Μια μορφή Μέσα στο Πλήθος (1957)
Το Μια μορφή Μέσα στο Πλήθος είναι ένα από εκείνα τα σπάνια αριστουργήματα που με τα χρόνια συνεχίζουν να αποκτούν μεγαλύτερη συνάφεια. Αποτυπώνει τη διαφθορά του καπιταλισμού, μέσα από την ιστορία ενός περιπλανώμενου που η φήμη και η επιτυχία τον οδηγούν στο ηθικό κενό.
Ένας από τους ηθοποιούς, ο Άντονι Φρανσιόζα, περιέγραψε την προσέγγιση του Καζάν: «Ένιωθες ότι είχες έναν άνθρωπο που ήταν απόλυτα με το μέρος σου – χωρίς ενδοιασμούς για οτιδήποτε έκανες. Σου έδινε μια τρομερή αίσθηση αυτοπεποίθησης… Ποτέ δεν με έκανε να νιώσω ότι έπαιζα μόνο για την κάμερα. Πολλές φορές, δεν ήξερα καν πού βρισκόταν η κάμερα».
Αμέρικα Αμέρικα (1963)
Μια διασκευή της αφήγησης του ίδιου του Καζάν για τη μετανάστευση της οικογένειάς του στις ΗΠΑ, το Αμέρικα Αμέρικα βασίζεται στον θείο του Καζάν – Αβραάμ Ελιά Καζαντζόγλου. Μια από τις αγαπημένες ταινίες του Μάρτιν Σκορτσέζε, το Αμέρικα Αμέρικα δείχνει πώς η Αμερική λειτουργεί ως ένα ονειρικό όραμα για τις καταπιεσμένες παγκόσμιες κοινότητες.
«Είναι όλα αλήθεια: ο πλούτος της οικογένειας φορτώθηκε στην πλάτη ενός γαϊδάρου και ο θείος μου, πραγματικά ακόμα παιδί, ταξίδεψε στην Κωνσταντινούπολη … για να μεταφέρει σταδιακά την οικογένεια σε αυτό το μέρος προκειμένου να γλιτώσουν από τις καταπιεστικές συνθήκες … Επίσης είναι αλήθεια ότι έχασε τα χρήματα στο δρόμο και όταν έφτασε εκεί σκούπιζε χαλιά σε ένα μικρό μαγαζί».
Τελικές σκέψεις
Είτε κάτω από την καυτή ζέστη των Ηλυσίων Πεδίων είτε στο τσουχτερό κρύο στο λιμάνι του Νιου Τζέρσεϊ, ο Ελία Καζάν κυνηγά τα θεμελιώδη στοιχεία της ανθρώπινης ύπαρξης – τη θλίψη, την αφοσίωση, την επιθυμία και την αδιάκοπη αναζήτηση για δικαιοσύνη. Μέσα από μοναδικά ατομικές προοπτικές, εμβαθύνει στους λόγους που οδηγούν σε αυτά τα ηθικά διλήμματα, με τρόπο που αποτυπώνεται μέσα από την έντονα προσωπική υποκριτική των ηθοποιών του.
Η πρωτοφανής, κοχλάζουσα οικειότητα που επιτυγχάνει με τους ηθοποιούς, δεν είναι απλώς μια τεχνική, αλλά ένας τρόπος να φτάσει κανείς σε πνιγμένες ψυχολογικές αλήθειες που είχαν θαφτεί στα βάθη της ανθρώπινης συνείδησης. Δεν παρακολουθούμε απλώς τις ιστορίες που αφηγείται, αλλά βυθιζόμαστε στο μυαλό του σκηνοθέτη, σε ένα ταξίδι που μας φέρνει πιο κοντά στη βαθύτερη ουσία της ανθρώπινης φύσης.
