Το διάβασμα διευρύνει τους ορίζοντες μας, καλλιεργεί τη φαντασία, δημιουργεί κόσμους φανταστικούς, μας μεταφέρει σε άλλους πιο ρεαλιστικούς, μας επιτρέπει να ζήσουμε ζωές που δεν έχουμε καν φανταστεί ότι μπορεί να υπάρχουν. Τα βιβλία είναι ένας μικρός θησαυρός για το πνεύμα.
Ο λόγος αποκαλύπτει, ενημερώνει, πληροφορεί. Μπορεί να είναι καυστικός, ανατρεπτικός, επαναστατικός, υπερβατικός, να δημιουργεί τριγμούς στην καθεστηκυία τάξη και βέβαια να ενοχλεί. Η γνώση είναι δύναμη και η λογοτεχνία παίζει καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση συνειδήσεων και στην αλλαγή πεποιθήσεων. Γι’ αυτό πολύ συχνά πέφτει θύμα λογοκρισίας που έρχεται να περιορίσει τη δύναμή της και τις επιρροές που μπορεί να έχει στους αναγνώστες.
Η λογοκρισία είναι ίσως μια από τις πιο εμβληματικές περιπτώσεις στην οποία εμπλέκεται η αυταρχική και κατασταλτική πίεση της κυρίαρχης ιδεολογίας σε κάτι διαφορετικό και ανατρεπτικό. Η ελευθερία της έκφρασης είναι ένα κεκτημένο που έχει εξασφαλιστεί με αγώνες και προσπάθεια και φυσικά δεν θεωρείται δεδομένη σε κάθε κοινωνία. Η λογοκρισία υπάρχει σαν έννοια από τότε που υπάρχει εξουσία, θρησκευτική ή πολιτική.
Διαχρονικά, η λογοκρισία χρησιμοποιείται επανειλημμένως από ανελεύθερα, απολυταρχικά καθεστώτα, πολιτικούς αρχηγούς και θρησκευτικούς ηγέτες, αφορίζοντας πρόσωπα για τις πεποιθήσεις τους και επιβάλλοντας περιορισμούς στα έργα τους. Ας ρίξουμε μια ματιά σε κάποια έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας που λογοκρίθηκαν, απαγορεύτηκαν και λοιδορήθηκαν από πολλές κοινωνίες του φαινομενικού καθωσπρεπισμού και της δογματικής ιδεολογίας.
Brave New World (Θαυμαστός Καινούργιος Κόσμος) – Aldous Huxley, 1932
Το βιβλίο αυτό παρουσιάζει ένα δυστοπικό μέλλον, που η τεχνολογία έχει κυριαρχήσει κάθε πτυχή της ανθρώπινης ζωής. Το αριστουργηματικό κοινωνικό αυτό έργο παρουσιάζει τους πολίτες να είναι αποτέλεσμα της βιομηχανικής παραγωγής και ο χαρακτήρας, ο ψυχικός τους κόσμος και οτιδήποτε συνθέτει την ανθρωπινη προσωπικότητα είναι όλα προκαθορισμένα.
Το μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας του Huxley δημιούργησε εντάσεις και ξεσήκωσε μεγάλο αριθμό αναγνωστών. Συγκεκριμένα, η Ιρλανδία το απέσυρε από την κυκλοφορία εξαιτίας του αμφιλεγόμενου περιεχομένου του, που αμφισβητούσε τις αξίες της θρησκείας και την παραδοσιακή οικογένεια. Στις Η.Π.Α. κάποιοι κριτικοί το θεώρησαν ανάρμοστο να βρίσκεται στις βιβλιοθήκες και τα σχολεία. Στην Ινδία έφτασαν στο σημείο να αποκαλούν τον συγγραφέα «πορνογράφο» καθώς απεικόνιζε έναν κόσμο που ενθάρρυνε το ψυχαγωγικό σεξ από νεαρή ηλικία.
Ο Τροπικός του Καρκίνου του Henry Miller, 1934
Το βιβλίο έχει αυτοβιογραφικό χαρακτήρα και περιγράφει λεπτομερώς την άστατη και εξόχως έντονη σεξουαλική ζωή του συγγραφέα στο Παρίσι του μεσοπολέμου. Μέσα από προσωπικές περιπέτειες ο ήρωας ανακαλύπτει τόσο τον εαυτό του όσο και την άσχημη και ψεύτικη πλευρά του κόσμου. Το συγκεκριμένο βιβλίο, αλλά και δύο επόμενα του ίδιου συγγραφέα, η Μαύρη Άνοιξη και ο Τροπικός του Αιγόκερω, απαγορεύτηκαν από την εκκλησία των ΗΠΑ για την αισχρότητά τους, καθώς χαρακτηρίστηκαν πορνογραφικά και εξαιρετικά προκλητικά.
Ο ίδιος είχε πει για το βιβλίο αυτό: «Αυτό δεν είναι ένα βιβλίο, με τη συνήθη έννοια της λέξης. Όχι, αυτό είναι μία παρατεταμένη προσβολή, ένα φτύσιμο στο πρόσωπο της τέχνης, μία κλωτσιά στον πισινό του Θεού, του ανθρώπου, της μοίρας, του χρόνου, της αγάπης, της ομορφιάς… όπου θέλετε. Θα σας τραγουδήσω, ίσως λίγο φάλτσα, αλλά θα τραγουδήσω».
Ο μαιτρ και η Μαργαρίτα, Mikhail Bulgakov, 1940
Από μόνο του αυτό το έργο αποτελεί ύμνο της ελευθερίας της τέχνης, μία ωδή κατά της λογοκρισίας που κατάφερε να εκδοθεί πλήρες πρώτη φορά το 1970 καθιστώντας τον συγγραφέα ισάξιο με εκείνους των μεγάλων κλασικών αριστουργημάτων.
Ο Bulgakov, ολοκλήρωσε το έργο αυτό λίγες εβδομάδες πριν από τον θάνατό του σε ηλικία σαράντα εννέα ετών, αλλά δεν μπορούσε με τίποτε να φανταστεί ότι το μυθιστόρημα θα εκδιδόταν την περίοδο της απόλυτης σταλινικής κυριαρχίας. Μια βαριά λογοκριμένη έκδοση του έργου κυκλοφόρησε το 1966 στο μηνιαίο περιοδικό Moskva, του οποίου τα 150.000 αντίτυπα εξαντλήθηκαν μέσα σε λίγες ώρες.
Σε αυτό το πολυεπίπεδο μυθιστόρημα, ο Διάβολος προκαλεί τον όλεθρο στη Μόσχα, εκθέτοντας τους σοβιετικούς παραλογισμούς και τις διττές ζωές των γραφειοκρατών και βρίσκοντας έναν σύμμαχο στη Μαργαρίτα. Η Μαργαρίτα, συντάσσεται με τις σκοτεινές δυνάμεις για να σώσει τον Μαιτρ, τον εραστή της που είχε μπει σε μπελάδες επειδή έγραψε ένα μυθιστόρημα για τον Πόντιο Πιλάτο και τον Ιησού Χριστό. «Τα χειρόγραφα δεν καίγονται», διακηρύσσει ο Διάβολος καθώς παράγει το μυθιστόρημα που ο απελπισμένος Μαιτρ είχε ρίξει νωρίτερα στη φωτιά.
Στον σουρεαλιστικό κόσμο του Bulgakov στη Ρωσία της δεκαετίας του 1930, είναι ο Άρχοντας του Σκότους που επιβεβαιώνει την ανθεκτικότητα και τον θρίαμβο της τέχνης σε σκοτεινούς καιρούς ξεσκεπάζοντας την ματαιοδοξία και την υποκρισία της σταλινικής περιόδου.
Ο φύλακας στη σίκαλη, J.D. Salinger, 1951
Το βιβλίο αυτό έχει μία παράδοξη διπλή διάκριση. Αποτελεί ένα από τα πιο πολύ – απαγορευμένα έργα στην Αμερική αλλά και το δεύτερο πιο δημοφιλές βιβλίο που διδάσκεται στα αμερικανικά σχολεία. Η ιστορία του μυθιστορήματος διαδραματίζεται σε τρεις μόλις ημέρες κατά τη διάρκεια των εορτών των Χριστουγέννων.
Ο ήρωας Χόλντεν έχει αποβληθεί από το σχολείο του και επιστρέφει στην πόλη νωρίτερα από το αναμενόμενο, μόνο για να υποστεί μια σειρά από ατυχίες που τον ρίχνουν σε μια κατάσταση βαθύτερης κατάθλιψης και ψυχολογικής αστάθειας. Δεν μπορεί να σχετιστεί κανονικά με άλλα ανθρώπινα όντα: ούτε με παλιούς φίλους, ούτε πρώην καθηγητές, ούτε κορίτσια που του αρέσουν, και οι περιστασιακές συναντήσεις γίνονται ακόμη πιο καταστροφικές.
Οι υπερασπιστές του βιβλίου, το αντιμετωπίζουν ως την απόλυτη ωδή στις απογοητεύσεις και τον αναβρασμό της εφηβικής ηλικίας, ενώ όσοι εναντιώθηκαν θεωρούν ότι αποτελεί ένα προκλητικό έργο που ωθεί τους νέους σε δολοφονίες, αυτοκτονίες και διαδίδει τις κομμουνιστικές ιδέες στην Αμερική.
Αρχικά είχε κυκλοφορήσει ως ακατάλληλο για ανήλικους και έχει αποσυρθεί ως απαγορευμένο από όλες τις σχολικές βιβλιοθήκες, ως «απαράδεκτο», «αισχρό», «βλάσφημο», «ακάθαρτο» και ότι «υπονομεύει την ηθική». Αυτό όμως που δεν κατάλαβαν οι πολέμιοι του ήταν ότι όταν απαγορεύεις ένα βιβλίο που απεικονίζει την δυναμική της εφηβικής εξέγερσης, θα κάνει τους επαναστάτες έφηβους να το αναζητήσουν ακόμη περισσότερο.
Lolita, Vladimir Nabokov, 1955
Στην εισαγωγή του σ’ αυτό το σύγχρονο κλασικό έργο, ο Αμερικανός καθηγητής και συγγραφέας Alfred Appel Jr, αναφέρει για τη «Λολίτα» πως αποτελεί «αναμφιβόλως το πλέον υπαινικτικό και γλωσσικά παιγνιώδες μυθιστόρημα μετά τον «Οδυσσέα» του Τζόυς». Από τα πιο εμβληματικά και αμφιλεγόμενα βιβλία της κλασικής λογοτεχνίας, η Λολίτα δέχτηκε σφοδρές κριτικές ακόμα και από πιο προοδευτικούς λογοτεχνικούς κύκλους.
Απαγορεύτηκε στη Γαλλία και την Αγγλία, καθώς ο έρωτας ενός σαραντάρη με ένα «νυμφίδιο» (όπως αποκαλούσε τα κορίτσια ηλικίας 9-14 ετών με τα οποία ο ήρωας παθαίνει ψύχωση) θεωρείται σκανδαλώδης, ώσπου να επιτραπεί η έκδοσή του στις ΗΠΑ το 1958.
Πολλοί κριτικοί το θεωρούν ως μία αριστουργηματική ψυχογραφική απόδοση ενός ανθρώπου που κρύβει ένα τραύμα βαθιά ριζωμένο στην ψυχή του, ενώ άλλοι το χαρακτηρίζουν αποτρόπαιο, απωθητικό, εμετικό και δυσάρεστο. Ο ίδιος ο Nabokov είχε πει: «Στα μάτια μου, ένα μυθιστόρημα υφίσταται μόνο στο βαθμό που εγείρει μέσα μου μια αισθητική ηδονή, όπερ σημαίνει μια κατάσταση του πνεύματος, κατά την οποία η τέχνη –δηλαδή η περιέργεια, η τρυφερότητα, η ευσπλαχνία, η έκσταση- αποτελεί τον κανόνα».
Το 1962, έφτασε στη μεγάλη οθόνη μέσα από τα μάτια του Stanley Kubrick όπου λόγω των περιορισμών που είχαν τεθεί από την Ένωση Εταιρειών κινηματογράφου της Αμερικής, η ταινία περιόρισε τις πιο προκλητικές πτυχές του μυθιστορήματος, κάτι που προβλημάτισε τον σκηνοθέτη ο οποίος δεν είχε συνειδητοποιήσει την πόλωση που είχε προκαλέσει αυτό το βιβλίο.
Harry Potter, J. K. Rowling
Η σειρά βιβλίων του Harry Potter είναι ανάμεσα στις μεγαλύτερες εμπορικές επιτυχίες όλων των εποχών. Όμως, το 2002, το Υπουργείο Παιδείας στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα απαγορεύει τα βιβλία, αναφέροντας πως η συγγραφέας προσπαθεί μέσα από τη μαγεία και κυρίως τη μορφή του Βόλντεμορτ, να διαφθείρει τους νέους και να τους απομακρύνει από τις αξίες και τις αρχές του Ισλάμ.
Από το 1997, όταν κυκλοφόρησε το πρώτο βιβλίο, «Ο Harry Potter, και η Φιλοσοφική Λίθος», η συγγραφέας J. K. Rowling βρίσκεται στο στόχαστρο και τα βιβλία της στη λίστα με τα πιο αμφιλεγόμενα βιβλία στον κόσμο. Σε αρκετές πολιτείες της Αμερικής μάλιστα υπήρξαν προσπάθειες, μερικές επιτυχείς και μερικές ανεπιτυχείς, να απαγορευτούν τα βιβλία του Harry Potter στις τάξεις και στις σχολικές βιβλιοθήκες.
