Το λεξικό ήταν ανέκαθεν ένας φάρος για όσους αναζητούσαν όχι μόνο σημασίες λέξεων, αλλά και έναν τρόπο να κατανοήσουν τον κόσμο γύρω τους. Σήμερα όμως αυτός ο φάρος τρεμοσβήνει. Όχι επειδή η γλώσσα δεν έχει σημασία ή επειδή οι λέξεις χάνονται, αλλά γιατί η ίδια η βιομηχανία των λεξικών βρίσκεται υπό ασφυκτική πίεση, στριμωγμένη ανάμεσα στην ψηφιακή επανάσταση, τους αλγόριθμους αναζήτησης και τη διαρκώς αυξανόμενη επιρροή της τεχνητής νοημοσύνης. Το ερώτημα δεν είναι απλώς ρητορικό: είναι ζήτημα επιβίωσης πολιτισμού. 

Το 2015 μία επίσκεψη στα γραφεία της Merriam-Webster στο Springfield της Μασαχουσέτης φάνταζε σαν μια κατάδυση σε έναν κόσμο που διατηρεί αιώνες γνώσης και παράδοσης. Στόχος ήταν να παρακολουθήσει κανείς την επανεφεύρεση ενός κλασικού έργου, του Webster’s Third New International Dictionary, Unabridged που περιείχε 465.000 λέξεις και 2.700 σελίδες. Η αναθεώρηση που θα γινόταν αποκλειστικά σε ψηφιακή μορφή αναμενόταν να διαρκέσει δεκαετίες. Οι συντάκτες της Merriam εργάζονταν με ακρίβεια και πάθος, προσπαθώντας να μεταφέρουν ένα παλιό θησαυρό στον σύγχρονο κόσμο. 

Λίγα χρόνια αργότερα,το τοπίο είχε αλλάξει δραματικά. Το Dictionary.com, ανταγωνιστής που είχε ξεκινήσει τη δεκαετία του 1990 επιχειρούσε να καταγράψει τη γλώσσα με ταχύτητα και ευρηματικότητα. Το 2023 η εταιρεία ενίσχυσε την ομάδα της με τρεις έμπειρους λεξικογράφους μεταξύ των οποίων ο Grant Barrett και η Kory Stamper για να προλάβουν τις αλλαγές της γλώσσας σε πραγματικό χρόνο. Νεολογισμοί όπως Barbiecore, bed rotting και enshittification εμφανίζονταν μέσα σε μήνες, ενώ η εταιρεία προσέφερε κίνητρα σε startups για να διασφαλίσει ότι οι πιο καινοτόμες λέξεις θα ενσωματώνονταν πρώτα στη δική της πλατφόρμα. 

Ακόμη και αυτές οι προσπάθειες δεν αρκούσαν. Η Google, με τα «”knowledge boxes” της κατέκλυσε τις σελίδες αναζήτησης προσφέροντας άμεσες, αυτοματοποιημένες ερμηνείες λέξεων. Ο χρήστης δεν χρειαζόταν πλέον να ανοίξει ένα κλασικό λεξικό ή να εμπιστευτεί έναν έμπειρο λεξικογράφο. Mπορούσε να πάρει μια σύντομη απάντηση μέσα σε δευτερόλεπτα. Οι επισκέψεις στα παραδοσιακά sites λεξικών μειώθηκαν κατά 40% και η πανδημία εξάντλησε τα διαφημιστικά έσοδα. Όσο η τεχνολογία διευκόλυνε την πρόσβαση στη γνώση, τόσο συμπίεζε οικονομικά τις εταιρείες που την παρήγαγαν. 

Η πώληση του Dictionary.com στην IXL Learning το 2024 σήμανε μια νέα εποχή. Μέσα σε έναν μήνα όλοι οι πλήρους απασχόλησης λεξικογράφοι έχασαν τη δουλειά τους και η πλειονότητα των freelancers εγκατέλειψε την εταιρεία. Οι υπεύθυνοι διαχείρισης αναγνώρισαν ότι το κόστος των ανθρώπων ήταν υψηλό και η παραγωγή χαμηλή. Όπως είπε ο Barrett: «Οι άνθρωποι είναι υπερβολικά παραγωγικοί στη δημιουργία της γλώσσας, αλλά ποτέ δεν θα έχεις αρκετό προσωπικό για να συμβαδίζεις με την αλλαγή». 

Στο μεταξύ η Merriam-Webster επιβίωσε, τουλάχιστον προσωρινά υιοθετώντας υβριδικά μοντέλα έντυπου και ψηφιακού περιεχομένου, ενισχύοντας τη στρατηγική της στα social media, δημιουργώντας παιχνίδια τύπου Wordle και προσθέτοντας λεξιλογικές εφαρμογές που έκαναν τις λέξεις πιο προσιτές σε νέες γενιές. Οι ορισμοί παραμένουν σχολαστικοί και ακριβείς, αλλά η μάχη για την προσοχή του κοινού συνεχίζεται, καθώς η τεχνητή νοημοσύνη, οι αλγόριθμοι αναζήτησης και οι γρήγορες πλατφόρμες διανομής περιεχομένου ανατρέπουν τον παραδοσιακό ρόλο του λεξικού. 

Η κρίση είναι εμφανής: πριν από είκοσι χρόνια περίπου 200 λεξικογράφοι εργάζονταν στις ΗΠΑ. Σήμερα πιθανότατα δεν ξεπερνούν τους 50. Παράλληλα, η γλώσσα αλλάζει με ταχύτητα πρωτοφανή. Όροι όπως microaggression, alt-right, fake news, αλλά και πιο παιχνιδιάρικες λέξεις όπως sheeple και dogpile εισχωρούν στη δημόσια χρήση, απαιτώντας όχι μόνο καταγραφή, αλλά και ερμηνεία. Χωρίς λεξικά και τους ειδικούς τους οι λέξεις χάνουν μέρος της ιστορίας και της σημασίας τους, ενώ οι κοινωνικές και πολιτικές συνέπειες παραμένουν ακατανόητες για όσους δεν διαθέτουν τα εργαλεία να τις αποκωδικοποιήσουν. 

Η ψηφιακή εποχή έχει φέρει την πρόσβαση στη γλώσσα στα χέρια των περισσότερων, αλλά ταυτόχρονα έχει απομακρύνει τον χρήστη από την αυθεντία του λεξικού. Οι εκδόσεις, οι παραδοσιακές μέθοδοι, οι ανθρώπινες κρίσεις και η εμπειρία ενός λεξικογράφου αντικαθίστανται από αλγορίθμους και AI. Το λεξικό, αυτός ο αιώνιος φάρος κινδυνεύει να μετατραπεί σε ένα απλό εργαλείο αναζήτησης χωρίς βάθος, χωρίς ιστορία, χωρίς φωνή. 

Η ανάγκη για λεξικά δεν ήταν ποτέ μεγαλύτερη αν το σκεφτούμε σε βάθος. Σε μια εποχή που οι λέξεις χρησιμοποιούνται για να χειραγωγήσουν, να διχάσουν, να διαμορφώσουν την πολιτική και κοινωνική ατζέντα, η παρακολούθηση, η τεκμηρίωση και η ανάλυση της γλώσσας δεν είναι πολυτέλεια· είναι καθήκον. Το μέλλον τους εξαρτάται όχι μόνο από τις αγορές και την τεχνολογία, αλλά και από τη συνειδητοποίηση ότι οι λέξεις έχουν δύναμη. Όποιος τις καταγράφει, τις εξηγεί και τις υπερασπίζεται, κρατά ζωντανό τον πολιτισμό. 

Το λεξικό, λοιπόν δεν πεθαίνει, μπορούμε να πούμε πως μεταμορφώνεται, συμπιέζεται, απειλείται από την ταχύτητα και τον θόρυβο της ψηφιακής εποχής κι η πρόκληση είναι να βρεθεί η ισορροπία ανάμεσα στην αυθεντικότητα της λέξης και τη διείσδυση της τεχνολογίας, ώστε να συνεχίσει να λειτουργεί όχι απλώς ως εργαλείο, αλλά ως φάρος γνώσης και πολιτισμού για τις γενιές που έρχονται. 

*Με στοιχεία από το Atlantic.

 

➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Instagram.