Η “Σαθρή Μνήμη” του Mάρεκ Τόρτσικ είναι ένα έργο που δύσκολα μεταφράζεται όχι μόνο γλωσσικά, αλλά και νοηματικά. Είναι ένα μυθιστόρημα που έχει χαρακτηριστικά εμμονής, θυμίζει μία ρωγμή και πολλές αναμνήσεις. Ένα βιβλίο που δε διασώζει τη μνήμη, αλλά τη διαλύει, που δεν φωτίζει το παρελθόν, αλλά αποκαλύπτει πόσο σκοτεινό είναι ακόμη κι όταν νομίζουμε ότι το γνωρίζουμε. Πρόκειται για έναν τριαντάρη που αποφάσισε να γράψει όσα σκέφτεται και το αποτέλεσμα είναι εξαιρετικό. 

Ο Τόρτσικ γράφει σαν να σμιλεύει πέτρα, με αιχμηρές προτάσεις, με παύσεις που πονάνε, με εικόνες που μεταφέρουν υλικό βάρος. Το κείμενο μοιάζει με οικογενειακό άλμπουμ στο οποίο κάποιος έχει τραβήξει τα πρόσωπα έξω από το κάδρο. Με μια μνήμη τραυματίζει και τα σημάδια ταξιδεύουν στον χρόνο, δίχως επιλογή διαγραφής. “Τι σημαίνει, πραγματικά, να θυμάσαι”; 

Στη “Σαθρή Μνήμη”, ο δημιουργός της διαλύει κάθε σύμβαση αφήγησης. Εναλλάσσει χρόνο, πρόσωπα, φωνές. Το κείμενο μοιάζει με σπασμένο καθρέφτη που αντανακλά το ίδιο πρόσωπο σε πολλαπλές παραμορφώσεις. Αυτό είναι και η ουσία του βιβλίου: η μνήμη δεν είναι ποτέ ευθεία γραμμή, είναι θραύσμα που τραυματίζει διαφορετικά τον καθένα μας. 

Οι χαρακτήρες κινούνται σαν άνθρωποι που σκάβουν σε ερείπια προσπαθώντας να εντοπίσουν κάτι που δεν είναι βέβαιοι πως υπήρξε ποτέ. Μια μητέρα που ξεχνά, ένας πατέρας που θυμάται λάθος, ένα παιδί που επιμένει να αποδείξει πως κάτι συνέβη ακόμη κι αν όλοι γύρω του το διαψεύδουν. Εδώ αναδεικνύεται το χάρισμα του Τόρτσικ και της γραφής του.  Η μνήμη παρουσιάζεται ως δολοφόνος. Κάθε ανάμνηση, αληθινή ή ψευδής λειτουργεί σαν φράγμα ανάμεσα στους ανθρώπους. Χτίζει αποστάσεις, διαλύει τη σχέση τους. 

Το βιβλίο δε διαβάζεται χωρίς κόπο, απαιτεί συγκέντρωση, προσοχή. Δεν υπάρχει γραμμικότητα, δεν υπάρχει λύτρωση, δεν υπάρχει υπόσχεση κατανόησης. Αυτό είναι όμως και το μεγαλείο του: ο αναγνώστης δεν μένει απλός παρατηρητής, γίνεται συνεργός. Δεμένος σε μια διαδικασία αποκρυπτογράφησης που δεν θα ολοκληρωθεί ποτέ. Αυτό που εξερευνά ο συγγραφέας είναι το πιο οδυνηρό κομμάτι της ανθρώπινης ύπαρξης: το γεγονός ότι η μνήμη μας, όσο πολύτιμη κι αν είναι, δεν παύει να είναι σαθρή. 

Η γλώσσα του είναι λυρική και ωμή. Στις στιγμές κορύφωσης ο λόγος του θυμίζει ποίηση. Σε άλλες κρύβει βιαιότητα, σαν να προσπαθεί να μας τραβήξει από την αναγνωστική άνεση και να μας βυθίσει στη δυσφορία του κόσμου που περιγράφει. Ο Τόρτσικ θέλει να ταράξει, κάνοντας ηλεκτροσόκ. 

Η μεγαλύτερη επιτυχία του έργου βρίσκεται στην απόλυτη αμφισημία. Τίποτα δεν είναι βέβαιο. Ο αναγνώστης αναγκάζεται να αναρωτηθεί ποιο κομμάτι της αφήγησης είναι αληθινό και ποιο όχι. Ο Τόρτσικ υπαινίσσεται ότι η πραγματικότητα δεν είναι αυτό που συνέβη, αλλά αυτό που θυμόμαστε ότι συνέβη. Κάθε ανάμνηση είναι μια αφήγηση και κάθε αφήγηση, μια κατασκευή. 

Αυτό το μοτίβο έχει ιδιαίτερη σημασία σε μια εποχή όπου τα όρια ανάμεσα στην αλήθεια και την ερμηνεία έχουν γίνει δυσδιάκριτα. Ζούμε σε έναν κόσμο που “κατασκευάζει μνήμη” σε πραγματικό χρόνο: δημόσια, ψηφιακά, καθημερινά. Υπάρχουν άνθρωποι που θυμούνται μέσω φωτογραφιών, άλλοι μέσω χρονικών γραμμών κοινωνικών δικτύων. Ο συγγραφέας με τον δικό του μοναδικό τρόπο περιγράφει το σήμερα. 

Η “Σαθρή Μνήμη” δεν είναι μόνο ατομική. Είναι η μνήμη μιας κοινωνίας που αγωνίζεται να συγκολλήσει τα κομμάτια της, αλλά αποτυγχάνει γιατί δεν μπορεί να συμφωνήσει πρώτα στο τι ακριβώς έχει σπάσει. Μέσα σε αυτή την αδυσώπητη σκοτεινιά υπάρχει μια υπόγεια τρυφερότητα η επίγνωση ότι η επιθυμία να θυμηθούμε είναι εξίσου ανθρώπινη με την ικανότητά μας να ξεχνάμε. 

Ένα από τα πιο απαιτητικά και ταυτόχρονα πιο ενδιαφέροντα βιβλία που έχουν εμφανιστεί τα τελευταία χρόνια στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία. Μιλά για κάτι που όλοι γνωρίζουμε, αλλά λίγοι αναγνωρίζουν: το παρελθόν δεν είναι ο χώρος όπου ζήσαμε, αλλά ο χώρος όπου ζούμε ακόμη. Αυτό είναι το μήνυμα του Τόρτσικ. Ένα μήνυμα που θυμίζει ότι δεν υπάρχει τίποτα πιο επικίνδυνο από τη μνήμη που φθείρεται και τίποτα πιο ανθρώπινο από την προσπάθεια να τη σώσουμε. 

“Σαθρή Μνήμη”, του Μάρεκ Τόρτσικ • Εκδόσεις Οξύ • Μετάφραση: Λούσι Κουλίγκοβα

 

➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Instagram.