Το να αναζητήσει κανείς την προέλευση του 40% των γλωσσών που μιλιούνται σήμερα είναι ένα τεράστιο επίτευγμα, αλλά το νέο βιβλίο της Laura Spinney το πετυχαίνει εξαιρετικά. Έχει τον αρκετά δελεαστικό τίτλο “Proto”, προκαλώντας το ερώτημα: πρωτο-τί; Πρωτότυπο, δηλαδή η πρώτη εκδοχή μιας τεχνολογίας; Πρωτόπλασμα, το θεμέλιο των κυττάρων μας; Ή μήπως πρωτο-πλανήτης, ένα μικρό κομμάτι διαστημικού βράχου με μεγάλο μέλλον μπροστά του;
Η απάντηση στην πραγματικότητα υπερβαίνει όλα αυτά: πρόκειται για την Πρωτο-Ινδοευρωπαϊκή γλώσσα. Αυτή είναι η μεγάλη αρχέγονη γλώσσα από την οποία προέρχεται η αγγλική, μαζί με πολλές άλλες ζωντανές και νεκρές γλώσσες. Όπως το θέτει η Spinney: «Σχεδόν κάθε δεύτερος άνθρωπος στη Γη μιλάει Ινδοευρωπαϊκή». Και το έργο που έχει αναλάβει στο βιβλίο της Proto: How one ancient language went global είναι να εξηγήσει πως συνέβη αυτό.
Η ιστορία που τελικά αφηγείται μέσα από έναν συνδυασμό ρεπορτάζ και όμορφης γραφής εκτείνεται σε χιλιετίες, δεκάδες πολιτισμούς και χιλιάδες χιλιόμετρα. Είναι ένα έργο πραγματικής δεξιοτεχνίας. Η αφήγηση ξεκινά γύρω από τα ταραγμένα νερά της Μαύρης Θάλασσας, περίπου πριν από 6.000 έως 7.000 χρόνια, όταν αρχαίοι λαοί άρχισαν να συναντιούνται, να συγχωνεύονται και να μιμούνται το λεξιλόγιο ο ένας του άλλου για σκοπούς όπως το εμπόριο.
Περιλαμβάνοντας σημερινές χώρες όπως η Ουκρανία και η Βουλγαρία, αυτή η περιοχή ήταν — και παραμένει — τόσο πλούσια σε πόρους που έγινε το καμίνι της Χαλκολιθικής Εποχής και άλλων σημαντικών εξελίξεων. Από εδώ ξεκίνησαν οι άνθρωποι της στέπας, γνωστοί ως Yamna στα ουκρανικά και Yamnaya στα ρωσικά, οι οποίοι θεωρούνται οι φορείς της Πρωτο-Ινδοευρωπαϊκής γλώσσας.
Οι Yamna έχουν πια χαθεί, όπως και η γλώσσα τους. Ανήκουν στην προϊστορία πριν από την ύπαρξη γραπτών αρχείων. Αυτό καθιστά τα πρώτα κεφάλαια του Proto υπόδειγμα μορφωμένης φαντασίας. Με βάση τα διαθέσιμα στοιχεία, η Spinney «ξαναζωντανεύει» τους Yamna: δεν είναι απλώς σκελετοί, αλλά ολοκληρωμένοι άνθρωποι που είχαν ύψος περίπου 1,80 μέτρα, έπιναν γάλα και κάπνιζαν κάνναβη. Φαίνεται πως είχαν λέξη για τη «ρόδα» (kwékwlos) και άλλη για το «μέλι» (mélit).
Αν όλα αυτά που ακούγονται για το Proto σας φαίνονται σαν ιστορικό βιβλίο, η Spinney εξηγεί ότι η μελέτη της Πρωτο-Ινδοευρωπαϊκής γλώσσας και της διάδοσής της είναι μια διεπιστημονική αναζήτηση. Υπάρχει η γλωσσολογία, η οποία επιτρέπει στους ερευνητές να εξετάσουν σε βάθος διάφορες γλώσσες, πιάνοντας τις ρίζες των ριζών των ριζών, πριν προσπαθήσουν να ανακατασκευάσουν την ίδια την Πρωτο-Ινδοευρωπαϊκή.
Υπάρχει επίσης η αρχαιολογία, η οποία μας επιτρέπει να δούμε τα ταξίδια των Yamna μέσα στον χρόνο και τον χώρο. Και υπάρχει η γενετική, μέσω της οποίας μπορούμε να παρακολουθήσουμε τις προόδους τους σε άλλους πληθυσμούς. Σύμφωνα με μια μελέτη που επικαλείται η Spinney, «οι μετανάστες είχαν εξαπλωθεί προς τα ανατολικά και δυτικά από τη στέπα περίπου πριν από πέντε χιλιάδες χρόνια και στην Ευρώπη οι απόγονοί τους είχαν αντικαταστήσει το 90% ή και περισσότερα από το γενετικό απόθεμα».
Η μετανάστευση είναι ένα τεράστιο κομμάτι της ιστορίας που αφηγείται η Spinney. Μετά τις αρχικές εξηγήσεις για την Πρωτο-Ινδοευρωπαϊκή γλώσσα και τους Yamna, το βιβλίο εξελίσσεται σε μια αφήγηση κεφάλαιο-κεφάλαιο για τις μεγάλες και μικρές, βίαιες και ειρηνικές μεταναστεύσεις, μέσω των οποίων η αρχική γλώσσα διαδόθηκε και χωρίστηκε.
Υπάρχουν 12 βασικοί κλάδοι της Πρωτο-Ινδοευρωπαϊκής – από τα Ελληνικά στα Γερμανικά, από τα Ιταλικά στα Ινδικά – οι οποίοι χωρίζονται σε υποκλάδους κι αναλύονται με διεξοδικό τρόπο. Κάποιοι από αυτούς έχουν εξαφανιστεί. Χρειάζεται να κρατήσετε το μυαλό σας σε εγρήγορση για να ξεχωρίσετε τους Χιττίτες από τους Χαττιανούς ή για να καταλάβετε τη διαφορά μεταξύ ενός χρωμοσωμικού τύπου και άλλου. Η Spinney παρουσιάζει κάθε πλευρά κάθε επιχειρήματος σε βάθος: κάποιες φορές μόλις έχετε αρχίσει να καταλαβαίνετε μια περίπλοκη ιδέα όταν μια άλλη σας προβάλλεται ξαφνικά.
Το “Proto” είναι έξυπνο, προσεκτικό, εκτεταμένο, διορατικό και γεμάτο άλλες εξαιρετικές Ινδοευρωπαϊκές λέξεις. Ίσως ήρθε η ώρα να το ανακαλύψετε!
*Με στοιχεία από το New Scientist.
