Όταν μια κοινωνία βιώνει καταπίεση, η λογοτεχνία βοηθά τους ανθρώπους της, δίνοντάς τους φωνή και ενισχύοντας την ταυτότητά τους. Δίνει στο τραύμα που υπέστησαν αυτοί οι άνθρωποι μια παγκόσμια απήχηση. Το ίδιο ισχύει και για τους Παλαιστίνιους, των οποίων η λογοτεχνία -ιδιαίτερα αυτή της αντίστασης- παίζει αυτόν τον ρόλο. Πράγματι, οι Παλαιστίνιοι συγγραφείς έχουν διακριθεί για καθώς εξέφρασαν τον πόνο και την ταλαιπωρία τους, αλλά και για τη συμβολή τους στο να φέρουν ελπίδα και αισθητικό πλούτο μέσω της λογοτεχνίας.

Η παλαιστινιακή λογοτεχνία αποτελεί μέρος μιας ευρύτερης αραβικής λογοτεχνίας που εκτείνεται από την προϊσλαμική εποχή. Συνδέεται με την ιστορία της αραβικής γλώσσας και τη μακρόχρονη λογοτεχνική παραγωγή της. Ωστόσο, ήταν υπό τη βρετανική εντολή στην Παλαιστίνη (1918-1948) που εμφανίστηκαν τα πρώτα διακριτά σκιρτήματα της παλαιστινιακής ποίησης της αντίστασης.

Η ποίηση αυτή θρηνούσε για την καταστροφή που προκάλεσαν οι Βρετανοί στην παλαιστινιακή κοινωνία, ιδίως κατά τη διάρκεια της επανάστασης του 1936-1939. Κατά τη διάρκεια εκείνης της περιόδου, ποιητές όπως ο Ibrahim Tuqan, ο Abd Al-Rahim Mahmoud και ο Abu Salma Al-Karmi θρήνησαν την απώλεια των ζωών των Παλαιστινίων και τον υφέρποντα κίνδυνο που αντιπροσώπευε τότε ο Σιωνισμός για την Παλαιστίνη ως μια θεσμοθετημένη αραβική πατρίδα.

Αυτό που ονομάστηκε Νάκμπα της Παλαιστίνης το 1948, όταν το Ισραήλ αποίκησε το 78% της ιστορικής Παλαιστίνης, είχε προαναγγελθεί στην ποίηση πολύ νωρίτερα, στις δεκαετίες του 1930 και 1940. Η ποίηση τραγουδούσε για την πατρίδα, εξέφραζε την πρόκληση και μετέδιδε τον επικείμενο κίνδυνο της εξορίας και των κακουχιών που οι Παλαιστίνιοι έμελλε να βιώσουν μετά το 1948.

Αντίσταση

Η άνοδος των Παλαιστινίων τη δεκαετία του 1960 με τη μορφή της Οργάνωσης για την Απελευθέρωση της Παλαιστίνης (ΟΑΠ) αποτέλεσε άλλο ένα ορόσημο στο ταξίδι της παλαιστινιακής ποίησης της αντίστασης. Παλαιστίνιοι ποιητές από το εσωτερικό αυτού που ονομάστηκε Ισραήλ και από την εξορία σε στρατόπεδα προσφύγων σε γειτονικές χώρες, συνέκλιναν στο να δώσουν φωνή στην παλαιστινιακή εμπειρία της στέρησης και στην αυξανόμενη παλίρροια της αντίστασης κατά της ισραηλινής κατοχής.

Η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται από αξιοσημείωτη ποιητική και λογοτεχνική παραγωγή Παλαιστινίων ποιητών και μυθιστοριογράφων, συμπεριλαμβανομένου του εμβληματικού Παλαιστίνιου μυθιστοριογράφου Ghassan Kanafani, ο οποίος δολοφονήθηκε από το Ισραήλ το 1972, και των μεγάλων Παλαιστινίων ποιητών Mahmoud Darwish, Samih Al-Qassim, Fadwa Tuqan. Τα μυθιστορήματα του Kanafani, όπως το Άνθρωποι στον Ήλιο και το Επιστρέφοντας στη Χάιφα, ανοίγουν μια ευρύτατη προοπτική για τα δεινά των Παλαιστινίων προσφύγων και τη λαχτάρα τους για την πατρίδα τους.

Αυτοί οι συγγραφείς έφεραν επανάσταση στην παλαιστινιακή λογοτεχνία και συνέβαλαν καθοριστικά στη λογοτεχνία της αντίστασης κατά του ισραηλινού εποικισμού της πατρίδας τους. Μεταξύ όλων αυτών των σημαντικών προσωπικοτήτων, ο Darwish ήρθε να συμβολίσει την παλαιστινιακή ποίηση στην πιο μεγαλειώδη και δημοφιλή μορφή της στην Παλαιστίνη και στον αραβικό κόσμο ευρύτερα.

Νέες αραβικές φωνές

Η περίοδος αυτή συνέπεσε επίσης με κινήματα αναγέννησης της αραβικής λογοτεχνίας, με πρωτεύουσες όπως η Βηρυτός, η Βαγδάτη και το Κάιρο να λειτουργούν ως τόποι ενεργοποίησης της καινοτομίας στη μορφή και το περιεχόμενο της λογοτεχνίας. Εδώ, η λογοτεχνία ξεπερνά την ιδεολογία και το δόγμα και μιλάει για βαθύτερες αισθητικές και ανθρώπινες ανησυχίες, οι οποίες, ενώ έχουν τις ρίζες τους στον τόπο και τον χρόνο, εκφράζουν επίσης το πεπρωμένο και τις συνθήκες των ανθρώπων που βιώνουν τραγωδία.

Η πρωτεύουσα του Λιβάνου Βηρυτός έγινε ένας από τους φωτεινούς τόπους της παλαιστινιακής λογοτεχνίας κατά τις δεκαετίες του 1970 και 1980, όπου διέμενε ο Darwish. Μετά την εκκένωση της PLO από τη Βηρυτό το 1982, ο Darwish έγραψε μερικά από τα σημαντικότερα λογοτεχνικά του βιβλία, μεταξύ των οποίων και το Memory for For Forgetfulness, το οποίο καταγράφει τον οδυνηρό ισραηλινό βομβαρδισμό της Βηρυτού και προτρέπει τους Παλαιστίνιους να αντισταθούν:

Σε αυτή τη γη υπάρχει κάτι που αξίζει να το ζήσεις.
Σε αυτή τη γη, την κόρη της γης
τη μάνα όλων των ξεκινημάτων
τη μάνα όλων των τελειωμών.
Τη λέγαν Παλαιστίνη
Παλαιστίνη τη λένε ακόμα

Ο Darwish παρέμεινε η πιο ισχυρή φωνή στο πλούσιο τοπίο της παλαιστινιακής λογοτεχνίας μέχρι το θάνατό του το 2008, αφήνοντας πίσω του ένα εξαιρετικό αρχείο αντίστασης και ομορφιάς.

Μια νέα γενιά

Η σύγχρονη παλαιστινιακή λογοτεχνία είναι ποικίλη και περιλαμβάνει πολλές φωνές. Περιλαμβάνει εκείνους που ζουν στην Παλαιστίνη, αλλά και τους άλλους που ζουν στη διασπορά, είτε αυτή είναι στον αραβικό κόσμο είτε στη Δύση.

Έχουν υπάρξει ορισμένες αξιέπαινες μεταφράσεις παλαιστινιακής λογοτεχνίας στα ελληνικά και σε άλλες γλώσσες – όπως το βιβλίο Άνθρωποι στον Ήλιο του Ghassan Kanafani από τις εκδόσεις Καστανιώτη, ή το βιβλίο Σε κατάσταση πολιορκίας από τις εκδόσεις Μαΐστρος. Και κατά τις τελευταίες δύο δεκαετίες, νέα κείμενα στα αγγλικά από Παλαιστίνιους συγγραφείς έχουν γίνει σημαντικά για την καλλιτεχνική και καυστική ενασχόλησή τους με την παλαιστινιακή κατάσταση.

Αυτή η νέα γενιά παλαιστινιακής μυθοπλασίας στα αγγλικά περιλαμβάνει το μυθιστόρημα της Σαχάρ Χαλίφα Πύρινη Άνοιξη από τις εκδόσεις Καστανιώτη που διαδραματίζεται σε ένα στρατόπεδο δίπλα στη Ναμπλούς κατά την περίοδο της δεύτερης Ιντιφάντα. Τα μυθιστορήματα αυτά καταπιάνονται με την ιστορική και τη σύγχρονη Παλαιστίνη, καθώς και με τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι άνθρωποι που βρίσκονται παγιδευμένοι στα βάσανα της πατρίδας τους σε κοινοτικό και ατομικό επίπεδο.

Σε όλα τα παλαιστινιακά συγγράμματα, υπάρχει μια έντονη επιθυμία να παρουσιαστούν οι ζωές των Παλαιστινίων πριν από τη Νάκμπα του 1948. Η Ghada Karmi είναι ένα καλό παράδειγμα. Εκδιώχθηκε μαζί με την οικογένειά της από την Ιερουσαλήμ το 1948 και τα απομνημονεύματά της, Αναζητώντας τη Φατιμά, είναι ένας αξιοσημείωτος προβληματισμός για το ανυπολόγιστο τίμημα της στέρησης και της εξορίας.

Τα μυθιστορήματα του Ibrahim Nasrallah, Η ώρα των λευκών αλόγων και Τα φανάρια του βασιλιά της Γαλιλαίας, αναπαριστούν τη ζωή στην Παλαιστίνη υπό διάφορες εξουσίες, συμπεριλαμβανομένης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και στη συνέχεια της βρετανικής εντολής, πριν η χώρα διαλυθεί αμετάκλητα από τις σιωνιστικές δυνάμεις το 1948.

Η ζωή στην Παλαιστίνη ήταν ασφαλής και με καρπερή γη, και ο πολιτισμός είχε τις ρίζες του σε δραστηριότητες που είχαν να κάνουν με την αλλαγή των εποχών γύρω από το μάζεμα της ελιάς, τα κοινοτικά τραγούδια και τις παραστάσεις διαφόρων ειδών στις όμορφες μεσογειακές πόλεις, όπως η Χάιφα και η Άκρη.

Η Νάκμπα τα άλλαξε όλα αυτά το 1948 – και η ισραηλινή αφήγηση για τους Παλαιστίνιους είναι αυτή που τους αρνείται τη φωνή, τον πολιτισμό και τη δράση.

Η παλαιστινιακή λογοτεχνία αντιπροσωπεύει μια αξιοσημείωτη ιστορία ενός λαού του οποίου η δημιουργικότητα και η θέληση για ζωή συνεχίζουν να λάμπουν μέσα από την ποίηση, τα μυθιστορήματα, τους πίνακες ζωγραφικής και τη μουσική τους εν μέσω της συνεχιζόμενης καταπίεσης της ισραηλινής κατοχής αλλά παράλληλα και της απανθρωπιάς της που επιμένει κόντρα στους καιρούς.

Σ’ αυτή τη γη υπάρχει κάτι που αξίζει να το ζήσεις
Ο ερχομός του Απρίλη
Η μυρωδιά του ψωμιού την αυγή
Αυτά που λένε οι γυναίκες για τους άντρες
Τα γραπτά του Αισχύλου
Η αρχή του έρωτα
Το χορτάρι πάνω σε μια πέτρα
Μητέρες που ζουν με το σκοπό της φλογέρας

Και ο φόβος των κατακτητών για τη μνήμη
Σε αυτή τη γη υπάρχει κάτι που αξίζει να το ζήσεις
Το τέλος του Σεπτέμβρη
Μια γυναίκα που ανθίζει μετά τα σαράντα
Η ώρα του ήλιου στη φυλακή
Σύννεφα που σχηματίζουν πελώριες μορφές
Τα συνθήματα του λαού για κείνους που φεύγουν γελαστοί
και ο φόβος στα μάτια των τυράννων

Σε αυτή τη γη υπάρχει κάτι που αξίζει να το ζήσεις
Σε αυτή τη γη, την κόρη της γης
τη μάνα όλων των ξεκινημάτων
τη μάνα όλων των τελειωμών
Τη λέγαν Παλαιστίνη
Παλαιστίνη τη λένε ακόμα
Αγαπημένη μου, μου δόθηκε
μου δόθηκε η ζωή γιατί σε αγαπώ

Mahmoud Darwish