Πέντε βιβλία, πέντε ρωγμές μέσα στον καθρέφτη της ιδεολογίας. Ο Λαφάργκ ξαναδιαβάζει τους μύθους σαν κοινωνικούς καθρέφτες της εξουσίας· ο Γκράμσι οργανώνει από το κελί του τον αιώνιο “πόλεμο θέσεων”· ο Λούκατς στοχάζεται πάνω στην αισθητική ως μορφή συνείδησης· η Saini αποδομεί τον πατριαρχικό μύθο με εργαλεία της επιστήμης· κι ο Μηλιός ανατέμνει το έθνος ως μηχανισμό του καπιταλισμού. Από τον Προμηθέα ως τον ιμπεριαλισμό, το ερώτημα είναι ένα: ποια ιστορία μας αφηγούνται και ποια μας κρύβουν;

Paul Lafargue, Ο μύθος του Προμηθέα και άλλα δοκίμια • μτφρ: Χρήστος Κεφαλής • εκδ: Εύμαρος, σελ: 176

Ο Πωλ Λαφάργκ (1841-1911) υπήρξε νόθο τέκνο του αναρχισμού και σώγαμπρος του μαρξισμού. Σύζυγος της Λώρα Μαρξ, συγγραφέας της διάσημης μπροσούρας Το δικαίωμα στην τεμπελιά, ο Λαφάργκ υπήρξε μια πολυσύνθετη προσωπικότητα, ένας μαχητικός σοσιαλιστής πολιτικός και ένας οξυδερκής μαρξιστής διανοούμενος. Με πλατιά ενδιαφέροντα, παρουσίασε αξιόλογα έργα σε πολλούς τομείς: κοινωνικό-οικονομικές μελέτες, δοκίμια για τη φιλοσοφία, την τέχνη, την αρχαία ιστορία.

Ο παρόν τόμος συγκεντρώνει μερικά σημαντικά δοκίμια του Λαφάργκ, εστιασμένα στην αρχαία μυθολογία και τις κοινωνικές σχέσεις της Αρχαιότητας. Αναφέρονται συγκεκριμένα στους μύθους του Αδάμ και της Εύας, της άσπιλης σύλληψης, της Αθηνάς και του Προμηθέα, καθώς και στη γένεση της ιδιοκτησίας στην Αρχαία Ελλάδα και των ηθικών εννοιών. Με βαθιά και διεισδυτική γνώση του αντικειμένου, ο Λαφάργκ δείχνει τις ιστορικές μεταλλαγές στη δόμηση και τις ιδέες της πρωτόγονης και της δουλοκτητικής κοινωνίας, καταρρίπτοντας τις αστικές απολογητικές αντιλήψεις, που επιχειρούν να παρουσιάσουν τις αστικές αρχές και νόρμες ως αιώνιες.

Το πιο γνωστό είναι «Ο Μύθος του Αδάμ και της Εύας: Μια Εθνολογική Μελέτη», που αρχικά δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα La Revue Socialiste France το 1894. Όπως σημειώνει ο συγγραφέας, «όπως ένας κοίλος καθρέφτης, ανάλογα με την εκκεντρικότητά του, αντανακλά την εικόνα λίγο πολύ παραμορφωμένη, έτσι και ο ανθρώπινος εγκέφαλος, ανάλογα με τον βαθμό ανάπτυξής του, αντανακλά πράγματα και φαινόμενα στους πιο ποικίλους συνδυασμούς και μορφές τους. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος αλλάζει με τις διαφορετικές εποχές της ιστορίας. Ο μύθος που μας χαμογελάει ως παράλογος, εμφανίστηκε, αντίθετα, στον πρωτόγονο άνθρωπο, ο οποίος τον δημιούργησε και πίστεψε σε αυτόν, αυτονόητος και φυσικός. Δεν χρειάζεται καν να υπερβούμε την προσωπική μας εμπειρία για να επιβεβαιώσουμε αυτό το γεγονός. Δεν είναι οι μόδες και οι προκαταλήψεις των παππούδων μας τόσο ανόητες και παράλογες όσο θα είναι οι μόδες και οι προκαταλήψεις μας για τις επόμενες γενιές; Οι μύθοι δεν είναι ούτε εφευρέσεις απατεώνων, ούτε άσκοπες φαντασιώσεις, αλλά μάλλον μια από τις αφελείς και αυθόρμητες μορφές της ανθρώπινης σκέψης. Μόνο τότε θα γνωρίσουμε την παιδική ηλικία της ανθρωπότητας, όταν θα μπορέσουμε να ξεδιαλύνουμε το νόημα που είχαν οι μύθοι για τον πρωτόγονο άνθρωπο και το οποίο έχει χαθεί στο πέρασμα πολλών αιώνων. Αλλά είναι πολύ δύσκολο να βρει κανείς τον δρόμο του στον μυστηριώδη λαβύρινθο των μύθων…»

Αντόνιο Γκράμσι, Οι Θέσεις της Λυών: Η ιταλική κατάσταση και τα καθήκοντα του Κομμουνιστικού Κόμματος Ιταλίας • μτφρ: Δήμητρα Περίσσιου, Θανάσης Καμπαγιάννης • εκδ: Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο, σελ: 112

Τον Ιανουάριο του 1926, στο Τρίτο Συνέδριο του Ιταλικού Κομμουνιστικού Κόμματος, ο Γκράμσι παρουσίασε τις «Θέσεις της Λυών» του. Αυτές ανέλυαν αυστηρά τη φύση του ιταλικού καπιταλισμού και την ανάπτυξη του εργατικού κινήματος και καταπολέμησαν την υπεραριστερή γραμμή ότι «η ιστορία θα τους δικαιώσει» με μια σαφή εξήγηση του γεγονότος ότι ο φασισμός είχε καταφέρει να καταλάβει την εξουσία το 1922 λόγω των λαθών των κομμουνιστών πριν και μετά τον σχηματισμό του Κόμματος. Το Κόμμα μπορούσε να ηγηθεί των εργατών και να αναγνωριστεί από αυτούς ως το κόμμα «τους», είπε ο Γκράμσι, όχι μέσω οποιουδήποτε είδους εξωτερικής αυταρχικής επιβολής (είτε πριν είτε μετά την επανάσταση), ούτε «ανακηρύσσοντας» τον εαυτό του ηγέτη των εργατών, αλλά «μόνο ως συνέπεια της δράσης του στις μάζες». Λίγο αργότερα, στις 31 Οκτωβρίου 1926, όλα τα κόμματα της αντιπολίτευσης τέθηκαν εκτός νόμου από τη φασιστική κυβέρνηση του Μουσολίνι και μια εβδομάδα αργότερα ο Γκράμσι συνελήφθη. Ένα δικαστήριο που τον δίκασε δέχθηκε την προτροπή του εισαγγελέα της κυβέρνησης να «σταματήσει αυτόν τον εγκέφαλο να λειτουργεί για είκοσι χρόνια». Ο Γκράμσι καταδικάστηκε ως εκ τούτου σε είκοσι χρόνια, τέσσερις μήνες και πέντε ημέρες φυλάκισης με έξι κατηγορίες προδοσίας. Αλλά το μεγάλο του μυαλό δεν σταμάτησε να λειτουργεί: μεταφέρθηκε από τη μία φυλακή στην άλλη με βαγόνια μεταφοράς ζώων, αλυσοδεμένος ώστε να μην μπορεί ούτε να σταθεί ούτε να ξαπλώσει. Στις πρώιμες επιστολές του Γκράμσι με τίτλο «Lettere dal carcere» (επιστολές από τη φυλακή), έγραψε για την πρόθεσή του να σπουδάσει γερμανικά και ρωσικά (αργότερα αγγλικά, ισπανικά και πορτογαλικά) και να κάνει ιστορική έρευνα. Προσπάθησε να καλλιεργήσει λουλούδια δίπλα στο παράθυρο του κελιού του και σχεδόν τον κατέλαβε η επιθυμία να μην σπαταλήσει όσο χρόνο του απέμενε. Ποτέ δεν παραχώρησε κεκτημένα δικαιώματα από φόβο μήπως τον αποκαλέσουν οπορτουνιστή, ο Γκράμσι απαίτησε και πήρε τα βιβλία και το υλικό γραφής στα οποία δικαιούνταν βάσει του αστικού δικαίου. Αυτό του επέτρεψε, στα τελευταία έντεκα χρόνια της ζωής του, να κάνει τις σημαντικότερες συνεισφορές στον Μαρξισμό (τον οποίο ονόμασε «φιλοσοφία της πράξης», με την πράξη να είναι η διαλεκτική ενότητα θεωρίας και πράξης) που περιέχονται στα περίφημα Quaderni del Caraere (Τετράδια Φυλακής ) του.

Στη συγχρονία, σε αντιστοιχία με τις Θέσεις της Λυών, ο αγώνας για την ανατροπή του καπιταλισμού δεν θα είναι αποτέλεσμα μιας μεγάλης «νύχτας των οδοφραγμάτων» αλλά ζήτημα μεθοδικής προετοιμασίας στη διάρκεια ενός πολέμου θέσεων. Οι Θέσεις της Λυών αποτελούν ένα εγχειρίδιο για την προετοιμασία του αντικαπιταλιστικού στρατοπέδου.

Γκέοργκ Λούκατς, Κριτικά δοκίμια • Επιμέλεια: Χρήστος Κεφαλής Νίκος Φούφας • εκδ: Εύμαρος, σελ: 208

Ο Γκέοργκ Λούκατς είναι μια από τις κορυφαίες πνευματικές προσωπικότητες του 20ού αιώνα, όχι μόνο για το εύρος των γνώσεων και το βάθος των θεωρητικών του προσεγγίσεων, αλλά και επειδή το έργο του αποτελεί πεδίο συνάντησης ορισμένων από τα σημαντικότερα ρεύματα σκέψης των νεότερων χρόνων. Έργα του όπως το Ιστορία και ταξική συνείδηση (1923) και Η πραγμοποίηση και η συνείδηση του προλεταριάτου σφράγισαν τη μαρξιστική σκέψη του 20ού αιώνα, ενώ αντίστοιχα Η θεωρία του μυθιστορήματος (1936) είναι μείζον έργο για τη λογοτεχνική θεωρία και κριτική.

Στην πνευματική πορεία του ούγγρου φιλοσόφου αναγνωρίζει κανείς με σαφήνεια τα αποτυπώματα του ρομαντισμού, της φαινομενολογίας και κυρίως του μαρξισμού, σε μια σειρά θεωρητικές επεξεργασίες που συσχετίζονται, στον ένα ή τον άλλο βαθμό, με τις πολιτικές του περιπέτειες. Δεσμευμένος στο μαρξισμό, μετά την προσχώρησή του στο κομμουνιστικό κίνημα στα 1919, δεν εγκατέλειψε ποτέ, παρά τις διώξεις, τις εναντίον του επιθέσεις και τους συμβιβασμούς στους οποίους υποχρεώθηκε στη σταλινική περίοδο, αυτή την προοπτική.

Τα κείμενα διακεκριμένων μελετητών που έχουν συγκεντρωθεί σ’ αυτό τον τόμο αναδεικνύουν τον πολυεδρικό χαρακτήρα του έργου του Λούκατς στους τομείς της φιλοσοφίας, της αισθητικής και της πολιτικής θεωρίας. Επιτρέπουν έτσι να ανασυντεθεί το πολύχρωμο ψηφιδωτό μιας ολόκληρης εποχής στην ιστορία των ιδεών, καθώς και σ’ εκείνη των κοινωνικών και πολιτικών κινημάτων. Τα κείμενα από Έλληνες ερευνητές στην παρούσα συλλογή συζητούν μερικά από τα πιο κομβικά θέματα της μαρξιστικής κυρίως περιόδου του Λούκατς, Ο Χρήστος Υφαντής γράφει για την πορεία του Λούκατς «από την προσχώρηση στον μαρξισμό έως την ύστερη οντολογία του»∙ ο Χρήστος Κεφαλής «για τη σχέση του Λούκατς με τον Μαρξ»∙ ο Νίκος Φούφας το «Αλλοτρίωση και πραγμοποίηση στην Οντολογία του κοινωνικού είναι του Γκέοργκ Λούκατς»∙ οι Ηρώ Μανδηλαρά και Σπύρος Ποταμιάς εστιάζουν στη «μίμηση στην αισθητική σκέψη του Λούκατς»∙ και ο Πάνος Ντούβος στέκεται στη «συμβολή του Γκέοργκ Λούκατς στη θεωρία της μουσικής μίμησης». Μια εισαγωγή στη σκέψη του Λούκατς για όποιον είναι πρόθυμος να ερευνήσει παραπέρα τα διανοητικά της μονοπάτια.

Angela Saini, Η πατριαρχία. Η ιστορία της ανδρικής κυριαρχίας και η εξάπλωσή της • μτφρ: Φρόσω Ξένου • επίμετρο: Μαρίνα Μαυροπούλου • εκδ: Σάλτο, σελ: 352

H Βρετανίδα δημοσιογράφος Άντζελα Σάινι γενήθηκε το 1980. Το παρόν βιβλίο  εκδόθηκε το 2023 και ήταν φιναλίστ για το βραβείο George Orwell για Πολιτική Συγγραφή εκείνης της χρονιάς. Η Σάινι έχει εργαστεί ως δημοσιογράφος και παρουσιάστρια για το BBC και έχει γράψει για διάφορα έντυπα, όπως ο Guardian και το New Scientist. Έχει επίσης κάνει παραγωγές ντοκιμαντέρ του BBC Radio 4 για τα βιοκαύσιμα και ενός ντοκιμαντέρ του BBC World Service για τον αντίκτυπο της κλιματικής αλλαγής στην ινδική γεωργία. Η γραφή και το ρεπορτάζ της Σάινι επικεντρώνονται στον τρόπο με τον οποίο η επιστήμη αλληλεπιδρά με την κοινωνία, ειδικά στον τρόπο με τον οποίο επηρεάζει τις περιθωριοποιημένες ομάδες, και έχει επαινεθεί για το έργο της από ένα ευρύ φάσμα οργανισμών και ιδρυμάτων.

Σε αυτό το τολμηρό και πρωτοποριακό βιβλίο, η Άντζελα Σάινι αναζητά τα πραγματικά αίτια της έμφυλης καταπίεσης από τα προϊστορικά χρόνια μέχρι τις μέρες μας. Ταξίδεψε στους αρχαιότερους γνωστούς ανθρώπινους οικισμούς του κόσμου, αναλύοντας τα πιο πρόσφατα επιστημονικά και αρχαιολογικά ευρήματα και ιχνηλατώντας τις ιστορίες πολιτισμών και πολιτικών από την Αμερική μέχρι την Ασία. Ανατρέπει τις απλουστευμένες οικουμενικές θεωρίες, εντοπίζοντας τις ρίζες της ανισότητας στα πρώτα κράτη και αυτοκρατορίες: «Νόμοι και θρησκείες ήρθαν να πλαισιώσουν την αρχή ότι υπήρχαν μόνο δυο ειδών χρήσιμα όντα: γυναίκες ικανές να γεννούν και να αναθρέφουν παιδιά, και άνδρες ικανοί να πολεμούν». «Στο πέρασμα του χρόνου, οι εξουσιάζοντες προσπάθησαν πολύ να αποδώσουν μια ψευδαίσθηση ευστάθειας στους έμφυλους κανόνες και τις ιεραρχίες που είχαν εφεύρει[…]

Εν ολίγοις, αυτή είναι η ιστορία ατόμων και ομάδων που παλεύουν για να αποκτήσουν τον έλεγχο του πολυτιμότερου αγαθού του κόσμου: άλλους ανθρώπους. Το ότι ο πατριαρχικός τρόπος οργάνωσης της κοινωνίας μοιάζει ανατριχιαστικά παρόμοιος σε όλο τον κόσμο αυτή τη στιγμή, δεν οφείλεται στο γεγονός ότι επιβλήθηκε με κάποιο μαγικό (ή βιολογικό) τρόπο ταυτόχρονα, ούτε επειδή οι γυναίκες υποχώρησαν και αποδέχθηκαν την υποταγή παντού. Οφείλεται στην εφευρετική φύση της εξουσίας. Η έμφυλη καταπίεση προετοιμάστηκε και τελειοποιήθηκε όχι μόνο στο εσωτερικό των κοινωνιών: επί αιώνες, εξάχθηκε σκόπιμα μέσω του προσηλυτισμού και της αποικιοκρατίας»

Γιάννης Μηλιός, Έθνος και ιμπεριαλισμός. Για την κριτική του σύγχρονου καπιταλισμού • εκδ: Εκτός Γραμμής, σελ: 425

Η έννοια του εθνικισμού υποδηλώνει την «εθνικής πολιτικοποίησης» των μαζών. Το ίδιο το «έθνος» συνιστά ένα πρόσφατο ιστορικό φαινόμενο∙ ως ιδέα γεννιέται και φουντώνει μετά τη Γαλλική Επανάσταση και ιδιαίτερα κατά τον 19ο αιώνα. Εκδηλώνεται στο πλαίσιο των καπιταλιστικών κοινωνικών σχηματισμών ως παράγωγο του και περιέχει ιστορικά τόσο μια «τάση ελευθερίας» όσο και μια «τάση ολοκληρωτισμού».

Σε ένα από τα σπουδαιότερα έργα του – μαζί με τη μελέτη του για τη γέννηση του καπιταλισμού στη Βενετία- ο Γιάννης Μηλιός χρησιμοποιεί τη μαρξική κριτική της πολιτικής οικονομίας και ανατέμνει συνολικά τη σχέση κεφαλαίου και ιμπεριαλισμού∙ αναδεικνύει την ταξική πάλη στο πλαίσιο του εθνικού κράτους ως τον ύστατο παράγοντα «κινδύνου» για το κεφάλαιο. Ένα πολύτιμο θεωρητικό πλαίσιο ανάλυσης για την κατανόηση των διεθνών και των ταξικών συγκρούσεων, που βρίσκονται στο επίκεντρο της διαμόρφωσης του σύγχρονου κόσμου.

 

 

➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Instagram.