Ένα συναρπαστικό βιβλίο για την «άγνωστη», σε πολλούς, οθωμανική αρχιτεκτονική της χώρας κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις Εκδόσεις Καπόν. Ο τόμος «Οθωμανικά μνημεία στην Ελλάδα. Κληρονομιές υπό διαπραγμάτευση» είναι ένα συλλογικό έργο για την ιστορία και την αρχιτεκτονική εμβληματικών οθωμανικών μνημείων των ελληνικών πόλεων, αλλά και «ταπεινότερων» κτηρίων της οθωμανικής περιόδου στην αγροτική Ελλάδα, όπως αναφέρει το ΑΠΕ.

Περιλαμβάνει πρωτότυπες μελέτες από ερευνητές διαφόρων επιστημονικών κλάδων (αρχαιολογία, ιστορία της τέχνης, αρχιτεκτονική κα.), καθώς και πλούσιο αδημοσίευτο υλικό που εμπλουτίζουν τη γνώση μας για τα υλικά κατάλοιπα της περιόδου της οθωμανικής κυριαρχίας, αλλά και για τους ανθρώπους που τα έζησαν.

Τι εννοούμε με τον όρο οθωμανικά μνημεία. Ποια είναι η κατάσταση συντήρησής τους στην Ελλάδα; Ποιες ερευνητικές διαδρομές ανοίγονται με την μελέτη τους;

Οι συν-επιμελητές του τόμου, Ηλίας Κολοβός, αναπλ. καθηγητής Οθωμανικής Ιστορίας, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης, Γιώργος Πάλλης, επίκ. καθηγητής Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, ΕΚΠΑ και Παναγιώτης K. Πούλος, επίκ. καθηγητής Εθνομουσικολογίας – Μουσικών Πολιτισμών της Εγγύς και Μέσης Ανατολής, Τμήμα Μουσικών Σπουδών, ΕΚΠΑ, απαντούν στις ερωτήσεις του ΑΠΕ-ΜΠΕ ξετυλίγοντας έναν κόσμο γεμάτο πλούτο και ενδιαφέρον, που περιμένει ακόμα περισσότερους ερευνητές, αλλά και τοπικές κοινωνίες, να τον ανακαλύψουν.

Ερ. Τι είδους μνημεία εννοούμε με τον όρο «οθωμανικά»; Εξηγήστε μας λίγο τον υπότιτλο «κληρονομιές υπό διαπραγμάτευση».

Απ. Με τον όρο «οθωμανικά» μνημεία αναφερόμαστε στα υλικά κατάλοιπα – κυρίως αρχιτεκτονικά- της περιόδου της οθωμανικής κυριαρχίας στην Ελλάδα και υπό μια στενότερη έννοια στα μνημεία που σχετίζονται πρωτίστως με τη θρησκεία, αλλά και ευρύτερα την κοινωνική και πολιτική ζωή της κυρίαρχης θρησκευτικής ομάδας, των μουσουλμάνων. Υπό αυτήν την έννοια, τα οθωμανικά μνημεία αναφέρονται σε χώρους προσευχής και λατρείας όπως είναι τα τζαμιά, τα μεστζίτια (συνοικιακοί χώροι προσευχής), οι δερβίσικοι τεκκέδες, οι τουρμπέδες (μαυσωλεία), τα χαμάμ (δημόσια λουτρά), τα διοικητήρια, τα νεκροταφεία κ.λπ. Ωστόσο, όπως αναδεικνύουν κάποιες από τις μελέτες του συλλογικού τόμου, σε αρκετές περιπτώσεις οι αρχιτεκτονικές πρακτικές των διαφορετικών θρησκευτικών ομάδων (μουσουλμάνοι, χριστιανοί, εβραίοι) ήταν αλληλοεξαρτώμενες και σε διάλογο μεταξύ τους, τόσο σε θεσμικό όσο και σε αισθητικό επίπεδο. Αυτή η σχέση καθιστά αδύνατη τη μελέτη της μιας παράδοσης χωριστά από την άλλη. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα που περιλαμβάνεται στο βιβλίο είναι η χρήση εφυαλωμένων διακοσμητικών πλακιδίων -κυρίαρχο στοιχείο των ισλαμικών τεμενών- στη διακόσμηση χριστιανικών ναών.

Ο υπότιτλος αναφέρεται στην αμφίθυμη ή πολλές φορές και αντιφατική στάση τόσο των θεσμικών φορέων αλλά και μέρους της ελληνικής κοινωνίας απέναντι στη θεώρηση αυτών των υλικών καταλοίπων ως μνημειακή κληρονομιά του σύγχρονου ελληνικού κράτους. Αυτή η στάση αποτυπώνεται με διάφορους τρόπους στη δημόσια σφαίρα και διαμορφώνεται σε συνάρτηση με άλλα ζητήματα που σχετίζονται με τη συλλογική μνήμη και την πολιτισμική ταυτότητα. Ο λόγος που επιλέξαμε να αναδείξουμε αυτήν την πτυχή είναι γιατί έχει επηρεάσει σε μεγάλο βαθμό τον τρόπο μελέτης και διαχείρισης αυτών των μνημείων στο πέρασμα του χρόνου.

Ερ. Ο τόμος, ο οποίος προέκυψε από ένα τριήμερο συνέδριο στη Γαλλική Σχολή Αθηνών μεταξύ 20-22 Ιουνίου 2019 κι ένα πενταετές ερευνητικό πρόγραμμα (2017-2021), περιλαμβάνει πρωτότυπες μελέτες από ερευνητές διαφόρων επιστημονικών κλάδων και πλούσιο αδημοσίευτο υλικό. Όντας επιμελητές του τόμου, με επιστημονικά ενδιαφέροντα που άπτονται των παραπάνω μελετών, ποια συμπεράσματα των ερευνών αυτών θα επισημάνατε;

Απ. Πέραν των συγκεκριμένων επιστημονικών συμπερασμάτων, ένας από τους βασικούς στόχους του ερευνητικού προγράμματος «Ιστορίες, χώροι, κληρονομιές στη μετάβαση από την Οθωμανική Αυτοκρατορία στο ελληνικό κράτος» ήταν η δημιουργία ενός δικτύου ερευνητών των οθωμανικών μνημείων στην Ελλάδα με τη μορφή δυναμικής κοινότητας, η οποία θα συνδιαλέγεται και θα μοιράζεται τη γνώση σχετικά με την ιστορία των οθωμανικών μνημείων και τις μεθόδους μελέτης και διαχείρισής τους. Αυτός ο στόχος επετεύχθη σε μεγάλο βαθμό και σήμερα το Δίκτυο Ερευνητών αριθμεί πάνω από εκατό μέλη, επαγγελματίες στο χώρο της έρευνας και της διαχείρισης των οθωμανικών μνημείων.

Ο δεύτερος βασικός στόχος του προγράμματος ήταν η κριτική ενσωμάτωση των ψηφιακών μέσων στη μελέτη της μετάβασης από την Οθωμανική Αυτοκρατορία στο ελληνικό κράτος και στη χωρική αποτύπωση αυτής της μετάβασης. Κατά τη διάρκεια της εκπόνησης του ερευνητικού προγράμματος δημιουργήθηκαν διάφορες ψηφιακές εφαρμογές που αφορούν τα οθωμανικά μνημεία και οι οποίες είναι διαθέσιμες μέσω της ιστοσελίδας του προγράμματος (https://otheritages.efa.gr/index.php/asar/ ). Ενδεικτικά αναφέρουμε τον ψηφιακό χάρτη των οθωμανικών μνημείων της Ελλάδας και της σχετικής βιβλιογραφίας «Ottoman Heritage in Greece: Map and Bibliography». Παράλληλα με τους γενικούς στόχους, στο ευρύτερο πλαίσιο του προγράμματος εκπονήθηκε ένας σημαντικός αριθμός μελετών εστιασμένων σε συγκεκριμένα μνημεία οι οποίες εμπλούτισαν ουσιαστικά τη γνώση μας γι’ αυτά. Ως μέρος αυτής της γνώσης μπορούν να αναφερθούν οι ακριβέστερες χρονολογήσεις κτιρίων, η λεπτομερής τεκμηρίωση της άγνωστης έως τώρα εναλλαγής χρήσεων συγκεκριμένων κτισμάτων, η ακόμα και η ανασύσταση της μορφής κτιρίων των οποίων η ιστορία σωζόταν έως τώρα σε περιορισμένες πηγές. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι η ανασύστασης της μορφής του Μεβλεβιχανέ της Θεσσαλονίκης, εκτός των δυτικών τειχών της πόλης, του οποίου το κτίριο δεν σώζεται.

Τέλος, ένα γενικότερο συμπέρασμα που προκύπτει από τις νέες μελέτες είναι η επιτακτική ανάγκη ανάπτυξης εξειδικευμένης γνώσης για την χρήση και αξιοποίηση των οθωμανικών πηγών όπως για παράδειγμα οι αρχειακές ή οι επιγραφικές πηγές, αλλά και η ειδική γνώση των τεχνικών, των συμβάσεων και των αισθητικών αξιών της οθωμανικής τέχνης, η οποία είναι απαραίτητη για την κατανόηση συγκεκριμένων μνημείων του ελλαδικού χώρου.

Ερ. Από το 1979 έως το 2002, στην Ελλάδα κηρύχθηκαν διατηρητέα 400 οθωμανικά μνημεία, ένας καθόλου ευκαταφρόνητος αριθμός μνημείων. Γνωρίζετε κάποια άλλα αριθμητικά στοιχεία, π.χ. το σύνολο των οθωμανικών κτηρίων που υπάρχουν στην Ελλάδα, πόσα από αυτά έχουν αναστηλωθεί ή βρίσκονται σε φάση αναστήλωσης, καθώς και πόσα δεν έχουν κηρυχθεί διατηρητέα παρά τη σχετικά καλή κατάσταση διατήρησής τους; Γενικά, τι θα μπορούσαμε να πούμε για τη διατήρηση, προστασία και ανάδειξή τους;

Απ. Ο αριθμός των οθωμανικών μνημείων που έχουν τεθεί υπό καθεστώς προστασίας είναι όντως μεγάλος και καλύπτει σχεδόν όλα τα μείζονος σημασίας κτίσματα. Για τον συνολικό αριθμό τους είναι δύσκολο να προκύψει μια ακριβής εκτίμηση, κυρίως διότι υπάρχει ασαφής εικόνα για τα κτίρια της τελευταίας φάσης της οθωμανικής κυριαρχίας σε περιοχές που αυτή διήρκεσε έως τις αρχές του 20ού αιώνα. Πολλά από αυτά πουλήθηκαν μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών και αποτελούν ιδιωτικές περιουσίες με ποικίλες χρήσεις. Ως προς τη συντήρησή τους, μπορούμε να πούμε ότι έχουν γίνει πολύ μεγάλα βήματα από τη δεκαετία του 1990 και εξής. Τα μείζονος σημασίας μνημεία έχουν σε σημαντικό βαθμό αποκατασταθεί, με ορισμένες εξαιρέσεις. Οι υπηρεσίες του υπουργείου Πολιτισμού έχουν επιτελέσει πολύ σημαντικό έργο, το οποίο συνεχίζεται και επεκτείνεται. Σχετικά με τις κηρύξεις, και πάλι το μεγαλύτερο πρόβλημα εντοπίζεται περισσότερο στα μνημεία των τελευταίων εκατό χρόνων πριν από την ανταλλαγή και κυρίως σε κτίρια μιας πιο απλής, «λαϊκής» αρχιτεκτονικής, αρκετά από τα οποία καταστρέφονται -αλλά αυτό δεν αφορά βέβαια αποκλειστικά τα οθωμανικά μνημεία. Ο συνολικός απολογισμός πάντως, είναι κατά τη γνώμη μας θετικός, έχουν γίνει και γίνονται πολλά βήματα στην προστασία και την αποκατάσταση, οι κατά τόπους Εφορείες Αρχαιοτήτων ενδιαφέρονται ενεργά, εξασφαλίζονται ευρωπαϊκά κονδύλια, σε αρκετές δε περιπτώσεις υπάρχει ζωηρό ενδιαφέρον και από τις τοπικές κοινωνίες -και αυτό έχει μεγάλη σημασία.

Ερ. Πόσο καλά γνωρίζουμε την οθωμανική αρχιτεκτονική της χώρας μας; Για παράδειγμα, βρήκα πολύ ενδιαφέρουσα την πρόσφατη μελέτη για την Κούλια του Χασάνι Μπαμπά στο Ζαγόρι από τον δρ. Φαίδωνα Μουδόπουλο – Αθανασίου, που αφενός «φωτίζει» το άγνωστο πυργόσπιτο στο χωριό Κουκούλι και αφετέρου ανοίγει εξαιρετικές ερευνητικές «οδούς» προς την οθωμανική αρχαιολογία και την αρχαιολογική εθνογραφία.

Απ. Οι περιπτώσεις κτισμάτων, όπως αυτή που αναφέρετε, τα οποία συνοδεύονται από συναρπαστικές ιστορίες είναι αρκετές, ενώ υπάρχουν με βεβαιότητα πολλά ακόμα των οποίων οι ιστορίες παραμένουν ανεξερεύνητες. Μια από τις συμβολές του τόμου «Οθωμανικά μνημεία στην Ελλάδα. Κληρονομιές υπό διαπραγμάτευση» αποτελεί η ανάδειξη μνημείων του αγροτικού χώρου, κυρίως της Μακεδονίας, τα οποία μας ήταν εντελώς άγνωστα και των οποίων η μελέτη συνθέτει μια πληρέστερη εικόνα της αρχιτεκτονικής δραστηριότητας και της κοινωνικής διάστασης των κτηρίων κατά την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας στην Ελλάδα.

Ερ. Θέλετε κάτι να προσθέσετε;

Απ. Ως επιμελητές του τόμου ευχόμαστε να αποτελέσει έναυσμα για να ασχοληθούν περισσότεροι ερευνητές και περισσότερες ερευνήτριες με το συγκεκριμένο αντικείμενο, διευρύνοντας σημαντικά την ερευνητική κοινότητα. Αυτή η κοινότητα, με την κατάλληλη επιστημονική κατάρτιση, τις γνώσεις και τη συνεργασία με ερευνητές σε διεθνές επίπεδο, θα μελετήσει ουσιαστικά, απελευθερωμένη από ιδεολογικά και άλλα στεγανά, τις κληρονομιές της οθωμανικής περιόδου.