Σκεφτείτε έναν ηλικιωμένο άντρα που μόλις πάτησε στο Γκάτγουικ με πλαστό διαβατήριο, κρατά μια ξύλινη κασετίνα γεμάτη μυρωμένα μπαχάρια και… σιωπά. Αυτός είναι ο Σαλέχ Ομάρ, ο κεντρικός ήρωας του “Κοντά στη Θάλασσα” του Τανζανού νομπελίστα Αμπντουλραζάκ Γκούρνα. Το μυθιστόρημα κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Ψυχογιός. Η μαγιά του; Ένα διπλό παραμύθι εξορίας, γεμάτο καημούς μνήμης και το πικρό αλάτι της αποικιοκρατίας που βρίσκεται στο κέντρο του έργου συγγραφέα συνολικά. 

Ο Σαλέχ, πρώην έμπορος επίπλων από την Ζανζιβάρη κουβαλά παρελθόν βεβιασμένης φυγής και σμπαραλιασμένων δεσμών. Στο γκρίζο αγγλικό παραθαλάσσιο χωριό όπου καταλήγει, τον συναντά ο Λατίφ Μαχμούντ – διανοούμενος που κατέφυγε στην Ευρώπη με υποτροφία. Οι δυο τους μοιράζονται μια σκοτεινή οικογενειακή ιστορία προδοσίας γύρω από ένα δάνειο κι ένα όνομα «δανεικό». Η αφήγηση εναλλάσσει τις φωνές τους, ξεδιπλώνοντας μια λεπτή συμφωνία μίσους, θλίψης και πιθανής συμφιλίωσης. Ένα προσωπικό δράμα καθρεφτίζει τις ρωγμές που άφησαν πίσω οι αυτοκρατορίες». 

Ο Γκούρνα υφαίνει την πλοκή όπως ακριβώς σαλτάρει ο μουσώνας πάνω από τον Ινδικό: κυκλικά, φέρνοντας μαζί του άρωμα μοσχοκάρυδου και θραύσματα από γερμανικά λιμάνια, αραβικά παζάρια, βρετανικά γραφεία ασύλου. Η θάλασσα δεν είναι απλώς σκηνικό, είναι το ρευστό σύνορο όπου χάνεται η παλιά ταυτότητα και πλάθεται μια καινούργια. Ο αφηγητής Λατίφ αναπολεί παιδικές λέξεις στα σουαχίλι, ο Σάλεχ δανείζεται τη φράση του Αμερικανού λογοτέχνη, Μπάρτλμπι «I would prefer not to» και αρνείται να μιλήσει. Ο Γκούρνα «αφήνει παρακαταθήκη ένα έργο για την ίδια τη φύση της λύπης».  

Όταν πρωτοκυκλοφόρησε, το “By the Sea” (2001) χαρακτηρίστηκε από το Kirkus Reviews «εντυπωσιακά ήσυχο» μυθιστόρημα. Δεν είναι βιβλίο που κραυγάζει, αντιθέτως ψιθυρίζει κι όμως ακούγεται μακριά, διαπεραστικά. Το New Yorker θεωρεί πως είναι «το αρτιότερο» έργο του Γκούρνα, θεωρώντας το κορύφωση της διπλής του ματιάς, βρετανικής και ανατολικοαφρικανικής σε μία «στερεοσκοπική» μεγάλη εικόνα της μετανάστευσης. 

Το βιβλίο βρέθηκε στη μακρά λίστα του Booker 2002. Μετά το Νόμπελ Λογοτεχνίας 2021, οι πωλήσεις του εκτοξεύθηκαν, ενώ διεθνή έντυπα, από το Boston Review ως τα αυστραλιανά λογοτεχνικά blogs, ξαναδιάβασαν τον Σάλεχ και τον Λατίφ ως συμβολικές φιγούρες ενός αιώνα μετακινούμενων πληθυσμών, σε μία εποχή που ο “νομαδισμός” ψηφιακός κι όχι μόνο αναβιώνει. Έχουμε την πολυτέλεια επομένως να αγνοήσουμε τα μαθληματα του παρελθόντος;

Πρόκειται επομένως για ένα επίκαιρο βιβλίο χωρίς να φωνάζει: Στην εποχή όπου η λέξη «πρόσφυγας» παγώνει αίθουσες, ο Γκούρνα δείχνει τους ανθρώπους πίσω από τα πρωτοσέλιδα. Ένα έργο υψηλής λογοτεχνίας κι αντίληψης των πραγμάτων με προσιτό ρυθμό: Δεν χρειάζεσαι λεξικό αποικιακών σπουδών για να αποκωδικοποιήσει ο αναγνώστης τις έννοιες. Αρκεί να αφήσει τα διπλά ημερολόγια των δύο αντρών να τον παρασύρουν. Μέσα από αυτά αναδεικνύεται η ηθική πολυπλοκότητα, καθώς θύμα και θύτης αλλάζουν ρόλους, όπως αλλάζει η θάλασσα με το φεγγάρι. 

Το μυθιστόρημα ξεκινά 1η Νοεμβρίου 1993, ημέρα των Αγίων Πάντων. Ο Σαλέχ μοιάζει να μοσχοβολά λιβάνι, μια ειρωνική νότα αγιότητας που καλύπτει το αδιέξοδό του. Ο Λατίφ ζει σε βρετανικό λιμάνι γεμάτο παραθεριστικές προσόψεις∙ η σύγκριση με το ηλιόλουστο νησί καταγωγής του δίνει μια ανταύγεια σχεδόν χρωμογραφίας στο κείμενο. Η μουσική Ταράμπ από τη Ζανζιβάρη μπαίνει σαν κρυφό soundtrack, ένας «άνεμος μουσώνων που σερβίρει ρυθμούς και μυρωδιές». Χτίζεται μπροστά μας ολόκληρο το οικοδόμημα για μία κινηματογραφική μεταφορά και η λογοτεχνία συναντάει με έναν υπόγειο μαγικό τρόπο, το σινεμά. 

Ο Γκούρνα μαέστρος της αφήγησης, μας υπενθυμίζει πως η θάλασσα δεν είναι μόνο διαχωριστική γραμμή, είναι υδάτινος καθρέφτης όπου βλέπουμε ποιοι ήμασταν, ποιοι είμαστε, ποιοι μπορεί να γίνουμε. «Ανήκουμε σε ό,τι θυμόμαστε και σε ό,τι ξεχνούμε». Κι αν ο Σάλεχ επιλέγει τη σιωπή, το βιβλίο μιλά για εκείνον και για όλους όσοι κουβαλούν έναν παλιό τόπο στις τσέπες τους, ελπίζοντας ότι εκεί, κάπου κοντά στη θάλασσα, θα βρουν τελικά λιμάνι να λειάνουν τις πληγές τους. Είναι εύκολο; Σε καμία περίπτωση, γι΄αυτό και το έργο έχει μεγάλη αξία στο χρονικό παρόν.

 

☞︎ Το βιβλίο “Κοντά στη Θάλασσα”, του Αμπντουλραζάκ Γκούρνα κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Ψυχογιός.

 

➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Instagram.