Το Κάτω από το Ηφαίστειο του Βρετανού μυθιστοριογράφου και ποιητή Μάλκομ Λόουρι θεωρείται ένα από τα μυθιστορήματα με τη μεγαλύτερη επιρροή του 20ού αιώνα. Δεδομένων όμως των διενέξεων που έλαβαν χώρα κατά την ανάπτυξη του βιβλίου, είναι θαύμα και που εκδόθηκε.

Το βιβλίο χρειάστηκε να γραφτεί ξανά και ξανά για να το ολοκληρώσει ο Λόουρι, και ακόμη και τότε αντιμετώπισε πολλές απορρίψεις. Σε μια περίφημη επιστολή προς τον Jonathan Cape, -ο οποίος τελικά εξέδωσε το βιβλίο το 1947- ήταν ιδιαίτερα προκλητικός. Ήταν εξπέρ στο γράψιμο επιστολών και συχνά αφιέρωνε περισσότερο χρόνο σε αυτές παρά στα μυθιστορήματά του. Ο εκδότης είχε προτείνει διάφορες διορθώσεις στο χειρόγραφο και ο Λόουρι απάντησε με μια 32σέλιδη απάντηση στην οποία περιέγραφε με ακρίβεια (και με άριστη λογοτεχνική δεξιοτεχνία) πώς και γιατί δεν ήταν δυνατόν να αλλάξει ούτε μια λέξη, πώς όλα αυτά ήταν «απολύτως απαραίτητα». Κατά απίστευτο τρόπο, ο εκδότης υποχώρησε.

Όταν τελικά κυκλοφόρησε το μυθιστόρημα, δυστυχώς συγκρούστηκε με την έκδοση του The Lost Weekend του Charles R Jackson, μιας άλλης ιστορίας ενός απελπισμένου αλκοολικού (που μεταφέρθηκε σε επιτυχημένη ταινία από τον Billy Wilder). Παρ’ όλα αυτά, οι κριτικοί αποθέωσαν το μυθιστόρημα ως αριστούργημα και ο Λόουρι υπέγραψε συμβόλαιο για το επόμενο βιβλίο του. Για ένα σύντομο χρονικό διάστημα, το Κάτω από το ηφαίστειο αποτελούσε ακόμη και βασικό κείμενο για όσους σπούδαζαν αγγλική γλώσσα και λογοτεχνία. Όμως ο Λόουρι κατάφερε ποτέ να ξεπεράσει και να κατακτήσει ξανά μια τόσο μνημειώδη κορυφή όπως στο Κάτω από το Ηφαίστειο.

Μια ζωή και ένας θάνατος στο Μεξικό

Το μυθιστόρημα, που διαδραματίζεται στο Μεξικό την Ημέρα των Νεκρών του 1938, περιγράφει λεπτομερώς τις τελευταίες 24 ώρες της ζωής ενός καταδικασμένου Βρετανού προξένου ονόματι Τζόφρευ Φέρμιν. Ο χαρακτήρας του Φέρμιν που είναι χρόνια αλκοολικός, βασίζεται σαφώς στον ίδιο τον Λόουρι, ο οποίος, στερούμενος της συμβατικής εργασιακής ηθικής και της κοινωνικής συμμόρφωσης που ανέμενε ο αυστηρός πατέρας του, πάλευε με προβλήματα αλκοολισμού και κατάθλιψης σε όλη του τη ζωή. Οι αξιοθρήνητες προσπάθειες του Φέρμιν να κρατήσει μαζί έναν γάμο, μια καριέρα και τις υποσχέσεις και τα καθήκοντα της προνομιούχας ανατροφής του με φόντο τον επερχόμενο Παγκόσμιο Πόλεμο καταλήγουν σε απόλυτη καταστροφή.

Το μυθιστόρημα, που αφηγείται εκ νέου τον προηγούμενο χρόνο της τρικυμιώδους ζωής του Φέρμιν, περιγράφει λεπτομερώς την ψυχολογία μιας προσωπικής κατάρρευσης, καθώς ο Φέρμιν προσπαθεί να ξεφύγει από έναν βίαιο κόσμο που δεν μπορεί να κατανοήσει. Το ηφαίστειο στον τίτλο στην πραγματικότητα αναφέρεται σε δύο ηφαίστεια, το ενεργό ακόμη Popocatepetl και το αδρανές Iztaccihuatl, τα οποία δεσπόζουν απειλητικά πάνω από την πόλη Quauhnahuac – ευρύτερα γνωστή ως Cuernavaca – νότια της Πόλης του Μεξικού, όπου διαδραματίζονται τα γεγονότα του βιβλίου.

Ένα από τα βασικά θέματα του βιβλίου είναι ο αποκρυφισμός. Οι αριθμοί γοήτευσαν τον Λόουρι και η δομή των 12 κεφαλαίων του μυθιστορήματος είναι σημαντική. Όπως εξήγησε ο ίδιος στην επιστολή του προς το Κέϊπ, αυτό αντιπροσωπεύει τις 12 ώρες της ημέρας (το μεγαλύτερο μέρος της δράσης συμβαίνει σε μία μόνο ημέρα) και τους 12 μήνες του έτους (το μυθιστόρημα κάνει επίσης αναδρομή στο προηγούμενο έτος). Το μυθιστόρημα χρησιμοποιεί την έννοια της αιώνιας επανάληψης ή του κυκλικού χρόνου των Νίτσε και Οουσπένσκι: ξεκινάει στο παρόν, αλλά στη συνέχεια γυρίζει πίσω στο ίδιο σημείο ένα χρόνο νωρίτερα, δίνοντας την αίσθηση ότι ο Φέρμιν επαναλαμβάνει την ίδια μάταιη πορεία ξανά και ξανά. Ο Λόουρι ήταν μαθητής της εβραϊκής εσωτερικής αίρεσης της Καμπάλα, στο πλαίσιο της οποίας ο αριθμός 12 έχει συμβολική σημασία. «Πρέπει να έχω το 12 μου», υποστηρίζει ο Λόουρι, αφού «είναι σαν να ακούω ένα ρολόι να χτυπάει αργά τα μεσάνυχτα για τον Φάουστ».

Ένα άλλο θέμα είναι η παραισθησιογόνα πτυχή του μυθιστορήματος που γοήτευσε τους ανατρεπτικούς, ιδίως στη Γαλλία, όπου η μεταφρασμένη έκδοση έτυχε, και εξακολουθεί να τυγχάνει, θερμής υποδοχής. Ο Λόουρι αφηγείται με γλαφυρό τρόπο τα πολυάριθμα οράματα του Φέρμιν, εμποτισμένα με μεσκάλ, και οι τελευταίες τραγικές σκηνές του μυθιστορήματος περνούν σαν όνειρο, ή ακριβέστερα, σαν εφιάλτης.

Οι Γάλλοι πρωτοποριακοί λετριστές και καταστασιακοί συγγραφείς ενθουσιάστηκαν τόσο πολύ με το Κάτω από το Ηφαίστειο που επινόησαν διάφορα παιχνίδια με ποτό για να μιμηθούν τις νυχτερινές περιπλανήσεις του Προξένου. Αυτές οι συνειδησιακές περιπέτειες, οι χαοτικές απορρίψεις του status quo, θεωρητικοποιήθηκαν αργότερα ως “dérive“, που πάει να πει περιπλάνηση και κατά κάποιο τρόπο συμπεριλήφθηκαν στην πρακτική της ψυχογεωγραφίας – μιας τεχνικής που σήμερα είναι κάπως της μόδας για ακαδημαϊκούς και μυθιστοριογράφους όπως ο Will Self και ο Iain Sinclair.

Η τέχνη μιμείται τη ζωή

Η προσωπική μοίρα του Λόουρι απηχούσε εκείνη της γραφής του. Με πολλούς τρόπους, ο Λόουρι δεν βοήθησε τον εαυτό του. Πολλά από τα βασικά του έργα χάθηκαν, παραδόθηκαν, ξεχάστηκαν ή καταστράφηκαν από πυρκαγιά (ο Λόουρι σε μια επιστολή του παραδέχτηκε ότι το συγκεκριμένο διαβολικό στοιχείο φαινόταν να τον «ακολουθεί παντού»). Η μόνη του ανάπαυλα ήταν το σύντομο διάστημα που έζησε σε μια καλύβα κοντά στο Dollarton του Βανκούβερ. Οι φωτογραφίες που τον απεικονίζουν προς το τέλος της ζωής του, δείχνουν έναν άνθρωπο που έχει εξαντληθεί από την ζωή. Πέθανε κάτω από μυστηριώδεις συνθήκες σε ηλικία 57 ετών στο Ripe του Sussex.

Το Κάτω από το Ηφαίστειο είναι ένα δύσκολο έργο του μοντερνισμού. Έχει εμπνεύσει κινηματογραφικές διασκευές -συμπεριλαμβανομένης της ταινίας του Τζον Χιούστον το 1984 με πρωταγωνιστές τον Άλμπερτ Φίνεϊ και τη Ζακλίν Μπίσετ.

Το «Κάτω από το Ηφαίστειο» αποτελεί το έργο ζωής του Malcolm Lowry, ένα λογοτεχνικό αριστούργημα, που από αρκετούς κριτικούς κατατάσσεται στα δέκα σημαντικότερα βιβλία του αιώνα. Με έντονα τα αυτοβιογραφικά στοιχεία, τις εμμονές, τους εφιάλτες, τα παιδικά τραύματα και τις ανησυχίες του συγγραφέα, το «Κάτω από το Ηφαίστειο» άλλοι το είδαν σαν «ένα ποίημα» κι άλλοι σαν «μια μουσική σύνθεση». Ο ίδιος ο συγγραφέας το χαρακτήρισε σαν «μια μεθυσμένη Θεία Κωμωδία». Σίγουρα πρόκειται για ένα έργο πολύ πυκνό, ιδιοφυές, περίεργο και μοναδικό. Διαβάζοντας – και ξαναδιαβάζοντας – το Κάτω από το Ηφαίστειο γίνεσαι φανατικός πιστός ή φανατικός αρνητής του Μάλκομ Λόουρυ: μια μέση άποψη, πάντως, αποκλείεται. Με την πρώτη ματιά, έχουμε να κάνουμε μ’ ένα μυθιστόρημα για τον έρωτα και για το αλκοόλ. Ο βασικός του ήρωας, ο Πρόξενος Τζόφρεϋ Φέρμιν έχει όλη τη σκοτεινή γοητεία των μεγάλων «καταραμένων» της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Χώρος του έργου: το Μεξικό. Και περιρρέουσα ατμόσφαιρα: “η πάντα παρούσα, άγρυπνη θλίψη του παλιού Μεξικού”. Όσο για το χρόνο, ολόκληρο το έργο – ολόκληρη η ζωή – εκτυλίσσεται την Ημέρα της Γιορτής των Νεκρών. Έχει τονιστεί με επιμονή πως το “Κάτω από το Ηφαίστειο” είναι ένα βιβλίο που πρέπει να διαβάζεται και να ξαναδιαβάζεται. Γιατί κάθε καινούρια ανάγνωση φέρνει στην επιφάνεια κι ένα καινούριο μυθιστόρημα, κρυμμένο στη σκιά του προηγούμενου. είναι για τον Μάλκομ Λόουρι μία «μεθυσμένη Θεία Κωμωδία».

Διαβάστε επίσης: «Κουτσό» του Χούλιο Κορτάσαρ: Ένα κατεδαφιστικό παιχνίδι χωρίς αρχή και τέλος, χωρίς νίκη