Υπάρχουν βιβλία που σε φωνάζουν από το ράφι, σου κάνουν νεύμα, όχι γιατί σου υπόσχονται απόλαυση ή λογοτεχνική συγκίνηση, αλλά γιατί ξέρεις ότι κάτι θα χάσεις αν δεν τα διαβάσεις. Ένα τέτοιο βιβλίο είναι Η Εποχή του Κατασκοπευτικού Καπιταλισμού της Σοσάνα Ζούμποφ (Shoshana Zuboff), καθηγήτριας του Χάρβαρντ και διανοήτριας της εποχής μας που επιμένει να μη λειαίνει τις αιχμές της πραγματικότητας, μίας δυστοπίας που ήρθε για να μείνει. Κυκλοφόρησε στα ελληνικά από τις εκδόσεις Καστανιώτη, σε μία αξιοσημείωτη μετάφραση που διατηρεί την οξύνοια και το βάθος του πρωτότυπου. Τι έγινε άραγε η “υπόσχεση ενός διαδικτύου χειραφέτησης”; 

Πρόκειται για έργο ογκόλιθο — όχι μόνο σε μέγεθος (πάνω από 800 σελίδες στην ελληνική έκδοση), αλλά κυρίως σε εύρος και πυκνότητα σκέψης. Είναι ένα βιβλίο-σεισμογράφος, που μελετά το υπέδαφος της σύγχρονης ψηφιακής ζωής: τις πρακτικές της Google, του Facebook, των data brokers, του οικοσυστήματος που δεν παράγει προϊόντα αλλά… προβλέψεις για τη συμπεριφορά σου και όχι μόνο τις προβλέπει, αλλά τις καθοδηγεί — σε κάνει πιο πιθανό να αγοράσεις, να ψηφίσεις, να υπακούσεις. 

Η Ζούμποφ βαφτίζει αυτό το νέο καθεστώς κατασκοπευτικό καπιταλισμό (surveillance capitalism). Δεν είναι απλώς μια εξελιγμένη μορφή μάρκετινγκ. Είναι ένα νέο οικονομικό παράδειγμα, όπου η ανθρώπινη εμπειρία μετατρέπεται σε πρώτη ύλη, όπως κάποτε ήταν το πετρέλαιο. Tόσο κυνικά σε βασανιστικό χρόνο ή ίσως καλύτερα σε έναν εφιαλτικό χωροχρόνο. Δεν έχεις λόγο στην εκμετάλλευσή της. Δε συναινείς. Δε γνωρίζεις. Και το χειρότερο: νομίζεις ότι είσαι ελεύθερος. 

Το βιβλίο δεν διαβάζεται εύκολα. Δεν είναι εύπεπτο non-fiction για ένα Σαββατοκύριακο. Η Ζούμποφ γράφει με αυστηρότητα και φιλοσοφική στόφα. Χτίζει προτάσεις με στοχαστικό ρυθμό και επιμένει στην επεξήγηση των εννοιών απέναντι σε αυτό που χαρακτηρίζει ως “αιώνια αβεβαιότητα”. Αυτό δεν κάνει το βιβλίο λιγότερο συναρπαστικό – απλώς απαιτεί από τον αναγνώστη να είναι και αναγνώστης, όχι απλώς θεατής. Ίσως γι’ αυτό και είναι τόσο σπουδαίο: γιατί δεν στο λέει «εύκολα», σου ζητά να το σκεφτείς, να το ζυγίσεις. 

Η κεντρική ιδέα είναι τρομακτικά απλή: η τεχνολογία δεν είναι ουδέτερη. Όταν μεγάλες εταιρείες συγκεντρώνουν τεράστιο όγκο δεδομένων για τις προτιμήσεις, τις κινήσεις, τις αδυναμίες και τις συνήθειες των ανθρώπων, δεν το κάνουν για να σε εξυπηρετήσουν. Το κάνουν για να σε “προβλέψουν”, να σε “διαβάσουν” και αργότερα να σε κατευθύνουν. Η Ζούμποφ περιγράφει πως από πελάτες μετατραπήκαμε σε προϊόντα. Τα «δωρεάν» εργαλεία είναι απλώς ο δούρειος ίππος, αλλά ο ίδιος ο μηχανισμός συλλογής. 

Σε αυτό το σημείο ο λόγος της συγγραφέα γίνεται σχεδόν λογοτεχνικός. Ανακαλεί τον Όργουελ, τους στοχαστές της Φρανκφούρτης, τον Μισέλ Φουκώ. Ο κόσμος που δεν περιγράφεται της δεν είναι φανταστικός, ούτε ένα μακρινό μάτριξ. Είναι ο κόσμος που ζούμε τώρα. Είναι οι ειδοποιήσεις του κινητού σου. Οι διαφημίσεις που προβλέπουν τι θέλεις πριν το σκεφτείς. Είναι το γεγονός ότι η Google Maps ξέρει που πας και το Facebook ξέρει ποιον θα ερωτευτείς. 

Αν το βιβλίο είχε εκδοθεί πριν μια δεκαετία, ίσως να φάνταζε συνωμοσιολογικό ή να αποτελούσε σενάριο καλοδομημένο για μία ταινία επιστημονικής φαντασίας. Σήμερα όμως, διαβάζεται ως ιστορία της καθημερινής δυστοπίας. Μετά τη Cambridge Analytica, τα σκάνδαλα παρακολούθησης και τις παρεμβάσεις σε εκλογές, η Ζούμποφ μοιάζει λιγότερο με Κάσσάνδρα και περισσότερο με ιστορικό του αύριο. Μια φωνή που μιλά για τη δημοκρατία που φθείρεται, όχι επειδή τη χτυπούν με τανκς, αλλά επειδή χάσαμε την ιδιωτικότητά μας χωρίς να το καταλάβουμε. 

Το πιο ουσιαστικό ίσως κεφάλαιο του έργου είναι εκείνο όπου αναλύει τη νέα ανισότητα: όχι πλέον μόνο στην κατοχή του κεφαλαίου, αλλά στην πρόσβαση στη γνώση. Οι εταιρείες ξέρουν τα πάντα για εμάς κι εμείς σχεδόν τίποτα για αυτές. Η σχέση αυτή δεν είναι συμβατική. Είναι απολυταρχική. Η Ζούμποφ μιλά για μια νέα «ηλεκτρονική εξουσία» που δρα χωρίς διαφάνεια, χωρίς λογοδοσία και χωρίς αντίπαλο. 

Το Η Εποχή του Κατασκοπευτικού Καπιταλισμού είναι ένα μανιφέστο ενάντια στη κανονικοποίηση του ελέγχου. Ένα κάλεσμα για πολιτική αφύπνιση. Ένα βιβλίο που δεν σου λέει τι να κάνεις, απλά σε ξυπνάει. Κι αυτό είναι πάντα πιο δύσκολο. 

Αποτελεί μία εξαιρετική επιλογή όχι μόνο σε όποιον θέλει να «καταλάβει την τεχνολογία», αλλά για όσους θέλουν να ξανασκεφτεί τι σημαίνει να είσαι ελεύθερος σήμερα. Σε μια εποχή όπου όλα έχουν γίνει μετρήσιμα, όπου το «εγώ» κατακερματίζεται σε click και scroll, αυτό το βιβλίο έρχεται να υπενθυμίσει ότι δεν υπάρχει ελευθερία χωρίς ιδιωτικότητα, χωρίς όρια και πως αν δεν τα θέσουμε εμείς, θα μας τα θέσουν άλλοι και μάλιστα πιο γρήγορα απ’ ό,τι νομίζουμε. 

➪ Το βιβλίο “Η Εποχή του Κατασκοπευτικού Καπιταλισμού” της Σοσάνα Ζούμποφ κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Καστανιώτη. 

 

➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Instagram.