H συγγραφέας αποκαλύπτει ανησυχίες, κόσμους, φωνές, αλήθειες, προβληματισμούς και μας μεταφέρει νοερά στο 1913, έναν χρόνο πριν την εκκίνηση του Α΄Παγκοσμίου Πολέμου και διερωτάται με ένταση, θυμό κι αγωνία για την αμετανόητη-αδιόρθωτη πορεία της Ευρώπης και το αβέβαιο μέλλον της. Μεγάλο ρόλο στην μεταφορά του περιεχομένου παίζει η μετάφραση της Αναστασίας Χατζηγιαννίδη που φέρνει την ουσία αυτού του κλιματοθεραπευτικού θρίλερ στα ελληνικά με εκπληκτική απόδοση. 

Ως χώρος δράσης και ξετυλίγματος της πλοκής επιλέγεται ένα σανατόριο (πιθανώς επηρεασμένη κι από το “μαγικό βουνό” του Τόμας Μαν). Απομονωμένο, σε μία μικρή πόλη. Εκεί συναντιούνται θεραπευόμενοι από τη φυματίωση (μάστιγα της εποχής). Ένας τόπος που “στοιχειώνεται” και κουβαλάει βαριές ιστορίες του παρελθόντος με κατακερματισμένους άνδρες, γυναίκες και κυνηγημένες μάγισσες. Η λογοτεχνική της ματιά συνδυάζει την ιδιοφυή σύλληψη της στοχαστική καταβύθισης, τη ψυχολογική-φιλοσοφική εμβάθυνση και τα συναισθήματα που οδηγούν σε εγρήγορση για την ταραγμένη Ευρώπη. Μυστήριο, παραλογισμός ενός κόσμου χωρίς σταθερές, χωρίς πυξίδα. Καταφέρνει να συγκεράσει την προσωπική αγωνία της ασθένειας που σηματοδοτεί φθορά και κατάρρευση με την παραφροσύνη της αλλόκοτης, αιωρούμενης απειλής που δικαιολογεί φόβους για αιματοχυσία και τον πρωταγωνιστικό ρόλο της φύσης και του σανατορίου για να εκφράσει τη θεραπευτική ελπίδα της σωτηρίας. 

Το συμπόσιον της αρχαίας Ελλάδας που είναι συνώνυμο της χαλάρωσης βρίσκει μία υπερβατική θεότητα, την Έμπουσα, ένα φάντασμα, έναν θηλυκό δαίμονα. Μία σύγκρουση του δυτικού ορθολογισμού με την μυστηριακή, ανεξήγητη πτυχή της ανθρώπινης φύσης και την επικράτηση του ανορθολογισμού και τη συγκεχυμένη ατμόσφαιρα  μίας κλυδωνισμένης Ευρώπης. Ο τίτλος όμως βαθιά μέσα του κρύβει ένα παράπονο και πόνο για την επικράτηση του μισογυνισμού και μίας έκφανσης της πατριαρχίας που πληγώνει. Δεν είναι καθόλου τυχαίο πως όλοι οι ήρωες του βιβλίου είναι άνδρες. Συμπλέγματα, άλυτα ψυχολογικά προβλήματα και μία κατάσταση που διαιωνίζεται από γενιά σε γενιά. Το αίσθημα πως πάντα “τον παρακολουθούν”. Θα κερδίζει το μεγάλο στοίχημα της ζωής, συμμαχώντας ακόμα και με δαίμονες; 

Με εξαιρετικό τρόπο δίνεται το σχήμα ζωής-θανάτου. Καπνίζουν, χορεύουν, πίνουν, γλεντούν, αλλά πάντα ο φόβος του μοιραίου τους κυνηγάει. Η Τοκάρτσουκ κάνει τρομερή δουλειά στο επίπεδο των χαρακτήρων που υιοθετεί για να πει την ιστορία της και να περάσει το μήνυμά της. Πολιτικές, φιλοσοφικές αναφορές, αναστοχασμοί της ιστορίας, λαχτάρα για το μέλλον. Mεγάλες ιδέες κι αξίες που τις συνοδεύουν: η Δημοκρατία, η θρησκεία, ο σοσιαλισμός κι όλα αυτά όχι με μακάβρια αφήγηση, αλλά με νότες χιούμορ που αγγίζουν μέχρι και τον αυτοσαρκασμό: «Είχαν έρθει στην κηδεία από πλήξη», «κι να η ιατρική δεν τα καταφέρει πηγαίνετε σε μάγισσες και ξεματιάστρες». 

Με έναν τρόπο η κακοτυχία της ασθένειας σημαδεύει τη διαδρομή των ανθρώπων. Ζητούμενο και λέξη κλειδί η διαχείριση όπως στις περισσότερες δύσκολες καταστάσεις στη ζωή μας. Ο κόσμος του σανατορίου διαπερνάται σαν μία μικρογραφία, σαν μία ακτινογραφία της κοινωνίας με υπαρξιακές διαστάσεις. Ο χρόνος, η τυχαιότητα, η αθανασία, οι προκαταλήψεις, η τεχνολογική πρόοδος είναι κομμάτια των σελίδων αυτού του βιβλίου που απαιτεί μία δεύτερη ανάγνωση για να ωριμάσουν οι ιδέες του μέσα μας. Λανθάνον θυμός και υπαινικτική οργή αποτελούν επίσης συναισθήματα της ανθρώπινης αδυναμίας μπροστά στα παράδοξα και τη ματαιότητα. 

Το σώμα και το πνεύμα δίνουν τη δική τους μάχη. Η ασθένεια όμως ανένδοτη, διεμβολίζει και αλλοτριώνει το πνεύμα, με τη σκέψη να ξεθωριάζει («η φυματίωση είναι φθορά, αλλά εμείς νικάμε την κατάρρευση»). Το πικρό – ειρωνικό σχόλιο για το δίπολο άνδρα-γυναίκας κυριαρχεί. Από το κυρίαρχο μέχρι την … αφάνεια. Δεν μπορεί να συμβιβαστεί, να το δεχτεί, να σκύψει το κεφάλι και προχωρήσει. Σε όλες αυτές τις αγωνιώδεις αναζητήσεις κυριαρχεί η συνθήκη ειρήνης για να συνεχίσει ο κόσμος. Κι όταν το οξυγόνο στους εσωτερικούς χώρους μοιάζει να τελειώνει, υπάρχει η φύση να δώσει ελπίδα με το μεγαλείο της. 

Με συναισθηματική γλώσσα από τη μία και κυνικές ενέσεις από την άλλη η συγγραφέας αποφεύγει την παγίδα του μελοδραματισμού. Η ισορροπία φύσης-ανθρώπου δίνει ένα μήνυμα σε μία εποχή κλιματικής κρίσης και δυσμενών συνεπειών. Με “προφητική” φαντασία και αρμονική αισθητική καταφέρνει να μας αναζωογονήσει, να μας αφυπνίσει και να μας δώσει τη δυνατότητα να συνειδητοποιήσουμε τις ομοιότητες των εποχών πριν από έναν μεγάλο πόλεμο, ώστε κανείς να μην μπορεί να πει πως ξαφνιάστηκε. Κατάρρευση προσωπική, αλλά κυρίως συλλογική, πριν το “μαύρο” που επελαύνει κυριεύσει τις στιγμές μας. 

✑ Το βιβλίο “Εμπούσιον”, της Όλγκα Τοκάρτσουκ κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Καστανιώτη.

 

➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Instagram.