Σε μια εποχή που η βία βαφτίζεται αυτοάμυνα, που η καχυποψία γίνεται δόγμα και η αλληλεγγύη αφέλεια, είναι σχεδόν σοκαριστικό να διαβάζεις ένα παιδικό βιβλίο που ξεκινά με μια απλή, αλλά αποστομωτική ιδέα: και αν οι εχθροί μπορούν να γίνουν φίλοι; Όχι μέσα από μεγάλες συμφωνίες ή ψεύτικες χειραψίες, αλλά μέσα από την κατανόηση, την ιστορία και την αφήγηση.
Το τρίτο μέρος της σειράς «Εμείς οι ασταμάτητοι» του Γιουβάλ Νώε Χαράρι, με τίτλο «Πως οι εχθροί γίνονται φίλοι» που εδώ και χρόνια επιμένουν να δίνουν χώρο στην πολιτική σκέψη χωρίς ηλικιακά όρια. Γιατί αυτό ακριβώς είναι το ζητούμενο του Χαράρι εδώ: να μιλήσει στα παιδιά με ειλικρίνεια για το πως χτίζεται – και ξεχνιέται – η ειρήνη.
Το βιβλίο συνεχίζει την ιστορία της ομάδας των μικρών ασταμάτητων φίλων, που ταξιδεύουν στον χρόνο για να ανακαλύψουν τις μεγάλες αφηγήσεις που διαμόρφωσαν την ανθρωπότητα. Σ’ αυτό το τρίτο μέρος βρίσκονται αντιμέτωποι με ένα από τα πιο δύσκολα – και πιο κρίσιμα – ερωτήματα όλων των εποχών: Γιατί οι άνθρωποι πολεμούν; Και πώς μπορούν να σταματήσουν;
Χωρίς διδακτισμό, χωρίς συναισθηματικές ευκολίες, χωρίς να ωραιοποιεί τις συγκρούσεις, ο Χαράρι γράφει με εντυπωσιακή καθαρότητα σκέψης. Παίρνει έννοιες όπως “προπαγάνδα”, “συμμαχίες”, “στρατηγική” και “καχυποψία” και τις μεταφράζει σε εικόνες που ένα παιδί μπορεί να καταλάβει – όχι για να τις απλοποιήσει, αλλά για να τις ανθρωποποιήσει.
Μέσα από τις μικρές ιστορίες των χαρακτήρων βλέπουμε πως το «εμείς» και το «εκείνοι» διαμορφώνεται από ιστορίες που λέμε στον εαυτό μας. Ο εχθρός δεν είναι πάντα κάποιος που θέλει να μας βλάψει. Συχνά είναι κάποιος που έμαθε να μας φοβάται, όπως κι εμείς εκείνον. Και αυτό, όπως ξέρουμε πολύ καλά εδώ στη Μεσόγειο, είναι η αρχή όλων των συγκρούσεων.
Στις σελίδες του βιβλίου συναντάμε παραδείγματα από τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία, τις θρησκευτικές διαιρέσεις, τις εθνικές αφηγήσεις και τις παγκόσμιες συμμαχίες. Όλα αυτά αποτελούν τον καθρέφτη της δικής μας συλλογικής ψυχολογίας. Ο τρόπος με τον οποίο μιλάμε στα παιδιά μας για τον «άλλον», τον «ξένο», τον «αντίπαλο», διαμορφώνει το αν θα συνεχίσουμε να χτίζουμε τείχη ή θα αρχίσουμε να ανοίγουμε διαλόγους.
Αυτό που κάνει ξεχωριστό αυτό το έργο δεν είναι μόνο η πρόθεσή του, αλλά η παιδαγωγική του ηθική. Ο Χαράρι δεν προστατεύει τα παιδιά από την πολυπλοκότητα του κόσμου. Αντίθετα τους την αποκαλύπτει με τέτοιον τρόπο ώστε να αισθανθούν ότι είναι σε θέση να την κατανοήσουν και ίσως και να την αλλάξουν. Οι συγκρούσεις, λέει, δεν είναι αναπόφευκτες. Είναι κατασκευασμένες. Κι αν κατασκευάστηκαν, μπορούν και να λυθούν. Με διάλογο και βαθιά ενσυναίσθηση.
Η εικονογράφηση που παραμένει ευρηματική, φωτεινή και διακριτικά χιουμοριστική, δεν λειτουργεί απλώς ως ντεκόρ. Συνομιλεί με το κείμενο, ανοίγει χώρους στο βλέμμα του παιδιού, δείχνει το γελοίο της προπαγάνδας και το τραγικό της παρεξήγησης. Είναι αστείο και τρομακτικό μαζί – όπως πολλές φορές είναι και η Ιστορία.
Η μετάφραση στα ελληνικά, λιτή και ακριβής, αποδίδει σωστά τον τόνο του συγγραφέα: μια γλώσσα που εμπιστεύεται την παιδική νοημοσύνη, δεν της κάνει χάρη. Αυτό ίσως, είναι και το πιο ριζοσπαστικό στοιχείο του βιβλίου. Σε έναν κόσμο όπου η πολιτική σκέψη γίνεται όλο και πιο συνθηματική και η δημόσια συζήτηση μια διαρκής τηλεοπτική καταιγίδα από άναρθρες κραυγές, το να μιλάς καθαρά και απλά για την ειρήνη είναι πράξη αντιστάσεως.
Και τι ειρήνη εννοεί ο Χαράρι; Όχι τη σιωπή των όπλων, αλλά την παρουσία του διαλόγου. Όχι την απουσία του εχθρού, αλλά την επαναδιαπραγμάτευση του «ποιος είναι ο εχθρός». Όχι μια τεχνοκρατική ουδετερότητα, αλλά μια βαθιά ηθική τοποθέτηση υπέρ της συνύπαρξης.
Το «Πως οι εχθροί γίνονται φίλοι» είναι, τελικά, ένα βιβλίο που δεν αφορά μόνο τα παιδιά. Αφορά όλους εμάς που κάποτε υπήρξαμε παιδιά και μάθαμε να φοβόμαστε πριν καταλάβουμε. Και μας καλεί να ξαναμάθουμε από την αρχή. Με περιέργεια. Με ευαισθησία. Με ένα άγγιγμα στην πλάτη και τη φράση που δεν ειπώθηκε ποτέ στο σχολείο: «Μπορείς να διαφωνείς χωρίς να πολεμάς». Ίσως αυτή να είναι η πιο αληθινή επανάσταση σήμερα.
➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Instagram.
