«Διαβάσαμε τα βιβλία κι ύστερα τα κάψαμε από το φόβο μήπως τα ανακαλύψουν. […] είναι προτιμότερο να φυλάμε τα βιβλία μέσα στα κεφάλια μας, όπου κανείς απολύτως δεν είναι σε θέση να τα δει ή να υποψιαστεί ότι υπάρχουν. […] είμαστε όλοι μας αποσπάσματα ή μεγάλα κομμάτια Ιστορίας, Λογοτεχνίας, Φιλοσοφίας, Ποίησης […] θα μεταδώσουμε προφορικά τα βιβλία στα παιδιά μας κι αυτά με τη σειρά τους θα τα μεταδώσουν σε άλλους. Πολλά βιβλία θα χαθούν βέβαια έτσι. Αλλά ως άνθρωποι δεν είμαστε παρά σκονισμένες και φθαρμένες θήκες βιβλίων…»
Ρέι Μπράντμπερι, Φαρενάιτ 451
Πέρασαν ακριβώς 70 χρόνια από τότε που ο Ρέι Μπράντμπερι έκανε τίτλο βιβλίου την θερμοκρασία κατά την οποία το χαρτί αρπάζει φωτιά και καίγεται, περιγράφοντας μια πραγματικότητα απόλυτου ζόφου κατά την οποία όλα τα βιβλία που αποτελούν απειλή για το –απολυταρχικό- καθεστώς που περιγράφεται, είναι απαγορευμένα. Κι ως εκ τούτου υπάρχουν δυνάμεις καταστολής – η Πυροσβεστική Υπηρεσία εν προκειμένω – οι οποίες είναι επιφορτισμένες με το ιερό καθήκον να τα εντοπίζουν και να τα παραδίδουν στην πυρά . Κάποιους αιώνες νωρίτερα ο Βολτέρος έγραφε για τα βιβλία ότι «εξαφανίζουν την άγνοια, δηλαδή τον θεματοφύλακα όλων των αστυνομοκρατούμενων εθνών».
Η γνώση είναι δύναμη. Για άλλους είναι όμως κατάρα. Οι «άλλοι» είναι η εκάστοτε εξουσία η οποία δεν επιθυμεί να έχουν οι μάζες πρόσβαση σε μια γνώση ή γνώμη που ενδέχεται να αντιτάσσεται στην Εξουσία. Η μόνη λύση είναι ο έλεγχος των ιδεών που κυκλοφορούν άναρχα μέσα σε μια κοινωνία. Η Λογοκρισία ως έννοια και τακτική περιορισμού της Γνώσης είναι παμπάλαια: το 411 π.Χ. στην Αθήνα κάηκαν δημόσια όλα τα έργα του φιλόσοφου Πρωταγόρα, το 10 μ.Χ. ο Οκταβιανός Αύγουστος απαγορεύει την ανάγνωση των έργων του Οβίδιου και του Κορνηλίου Γάλλου και διατάσσει τον άμεσο εξοστρακισμό τους από τη Ρώμη, το 370 μ.Χ. ο αυτοκράτορας Βαλής παραδίδει στην πυρά όλα τα βιβλία που υπήρχαν σε εθνικές βιβλιοθήκες στην πόλη της Αντιόχειας και όταν το 1139 μ.Χ. ο μοναχός Αρνάλδος της Μπρεσια καταγγέλλει την Παπική Αυλή για εκμετάλλευση του κλήρου και πλουτισμό, ο Πάπας Ιννοκέντιος Β’ καίει όλα του τα έργα.
Η Δυτική Χριστιανική Εκκλησία το 1248 εκδίδει τον Index Auctorum Et Librorum Prohibitorum, κοινώς μια Μαύρη Λίστα με απαγορευμένα βιβλία. Είναι η πρώτη οργανωμένη προσπάθεια χαλιναγώγησης μετάδοσης της Γνώσης. Το Index αυτό πήρε το όνομα Παυλικιανός κώδικας, από το όνομα του Παπα Παύλου ΙV κι έκτοτε συνετάχθησαν άλλοι 42 τέτοιοι Ίνδικες μέχρι τον τελευταίο το 1966.
Η επόμενη οργανωμένη κίνηση προήλθε το 1873 από έναν ψυχωτικό και παράφρονα, τον Αμερικανό Αντονι Κόμστοκ, στον οποίο καταλογίζεται η πατρότητα του πρώτου οργάνου λογοκρισίας. Τότε ήταν που, συνεπικουρούμενος οικονομικά από την Χριστιανική Αδελφότητα Νέων της Νέας Υόρκης, ίδρυσε την Επιτροπή για την Καταστολή της Ανηθικότητας, η οποία είχε ταχθεί στο πλευρό της Αρετής ενάντια σε οτιδήποτε «ανήθικο που δύναται να διαφθείρει τα μυαλά της Αμερικανικής νεολαίας». Λίγο πριν τον θάνατο του δήλωνε με περηφάνια ότι « έχω καταστρέψει εκατόν εξήντα τόνους αισχρής λογοτεχνίας», ανάμεσα στους οποίους έργα των Τολστόι, Γουολτ Γουιτμαν, Ζ.Ζ. Ρουσσώ, Μοντεσκιε, Μπαλζακ, Βοκκάκιου και Τορκουατο Τάσο. Ο λεγόμενος Νόμος του Κόμστοκ, ο Comstock Law of 1873 εξακολουθεί να εφαρμόζεται ακόμη σε λίγες –ευτυχώς- πολιτείες των ΗΠΑ .
Η 10η Μαΐου 1933 είναι ασφαλώς άλλη μια αποφράδα ημερομηνία για την ελεύθερη σκέψη. Υπό τη σκηνοθετική μπαγκέτα του Υπουργού Προπαγάνδας του Αδόλφου Χίτλερ, του Γιοζεφ Γκεμπελς, ρίχτηκαν στην πυρά χιλιάδες τόμοι «επικίνδυνης λογοτεχνίας», εγχώριας ή αλλοδαπής, σε μια συμβολική τελετή που σκοπό είχε να αποδείξει ότι ο παλιός και σάπιος κόσμος κάηκε μαζί με τις σελίδες των βιβλίων και ο νέος Άρειος κόσμος έμελλε να γεννηθεί μέσα από τις στάχτες. Μπρεχτ, Ουέλς, Αϊνστάιν, Φρόιντ, Σταινμπεκ, Ζολά, Προυστ, Μαρξ κι άλλοι πολλοί «εξαγνίσθηκαν» για χάρη του Θαυμαστού Νέου Φασιστικού Κόσμου.
Και στην ημεδαπή βέβαια τα πράγματα ήταν ανάλογα: μια αφίσα της 10ης Αυγούστου 1936 προ(σ)καλούσε τα πλήθη να παρακολουθήσουν δημόσιες πυρπολήσεις βιβλίων, χρησιμοποιώντας πηχυαίους τίτλους και πομπώδεις εκφράσεις του στυλ «Η Εθνική Φοιτητική Νεολαία Πειραιώς, προβαίνουσα εις την εξαφάνιση δια πύρας ολοκλήρου σειράς κομμουνιστικών εντύπων, προσκαλεί άπαντας τους εθνικόφρονας νέους όπως προσέλθουν εν τη Πλατεία Τερψιθεας στις 7 μ.μ….».
Οι δυο δικτατορίες που ταλάνισαν τη χώρα μας επέδειξαν έναν άκρατο ιεροδικαστικο χαρακτήρα, περνώντας όλα τα νέα συγγραφικά πονήματα από την Επιτροπή Λογοκρισίας προτού πάρουν την άδεια προς έκδοση και κυκλοφορία. Στην Επταετία, τα βιβλία του Καζαντζάκη και του Αριστοφάνη, όπως η αντιπολεμική Λυσιστράτη απαγορεύτηκαν ρητώς κι απαρεγκλίτως και μερικά χρόνια νωρίτερα ο ίδιος ο συγγραφέας της Ασκητικής είχε αφοριστεί από την Εκκλησία μαζί με τους «όμοιους του», συγγραφείς Ανδρέα Λασκαρατο κι Εμμανουήλ Ροΐδη. Σκοταδισμός ακόμη και 23 χρόνια πριν, το 2000, κατά την παρουσίαση του Μν του Μίμη Ανδρουλάκη με τα επεισόδια που έλαβαν χώρα έξω από το Βιβλιοπωλείο Ιανός στη Θεσσαλονίκη.
Ιδιόμορφη ήταν και η κατάσταση στα πρώην κομμουνιστικά καθεστώτα: η Βίβλος και το Κοράνι ήταν απαγορευμένα στη Σοβιετική Ένωση από το 1919 μέχρι το 1956, το έργο του Τσακ Λοντον Call of the Wild απαγορεύτηκε από πολλά καθεστώτα της Ανατολικής Ευρώπης με τη δικαιολογία ότι «προωθούσε λύσεις ζωής μακριά από τον Κομμουνισμό» ενώ το 1984 του Τζορτζ Όργουελ, παρόλο που είχε λογοκριθεί, εντούτοις κατά παραγγελία ηγετικών στελεχών του Κόμματος, είχε μεταφραστεί στα Ρωσικά και είχε διανεμηθεί στα υψηλά σκαλιά της Ιεραρχίας ώστε οι ίδιοι να μπορούν να έχουν άποψη και γνώση περί ενός θέματος επικίνδυνου για τη Δημόσια Ασφάλεια.
Ακόμη και σήμερα λοιπόν, σε αρκετές Αμερικανικές πολιτείες ή και σε άλλες χώρες του Δυτικού – Πολιτισμένου – βαλτέ εσείς ό,τι πρόθεμα επιθυμείτε – Κόσμου εφαρμόζεται το καθεστώς της λογοκρισίας. Απαράδεκτο; Ασφαλώς. Αναμενόμενο; Σίγουρα.
Ανάμεσα στα βιβλία τα οποία με τον έναν ή τον άλλο τρόπο τελούν υπό καθεστώς διωγμού με τη δικαιολογία ότι περιέχουν «σκληρή και ανήθικη γλώσσα ή περιγραφόμενα που δεν αρμόζουν να διαβάζονται» περιλαμβάνονται ο Οδυσσέας του Τζειμς Τζοις, η Φαννυ Χίλ του Τζον Κλίλαντ, τα Παραμύθια του Καντερμπερι του Σωσέρ, το Μολ Φλαντερς του Ντανιέλ Νταφόε, οι Νύχτες του Δεκαημέρου του Βοκκάκιου, άπαντα τα έργα του Γουολτ Γουίτμαν, κάποιες εκδόσεις της σειράς μυθιστορημάτων Χιλιες και Μια Νυχτες, η βιογραφία του Ζ.Ζ. Ρουσσώ Εξομολογήσεις, η Ζιστιν του Μαρκησίου Ντε Σαντ, ο Εραστής της Λαίδης Τσατερλι του Ντ. Χ. Λόρενς, τα έργα του Άμπροουζ Πιρς κι ιδιαίτερα το πιο γνωστό του με τίτλο Can Such Things Be? και ο Σίλας Μαρνερ του Τζορτζ Έλιοτ.
Υπάρχουν ασφαλώς και οι περιπτώσεις κατά τις οποίες οι κατηγορίες έναντι κάποιου έργου είναι τραγελαφικές ενώ κάποιες μπορούν να προκαλέσουν – το λιγότερο -την θυμηδία: στην Νότια Αφρική απαγορεύτηκε η Μαυρη Καλλονη, το βιβλίο- για παιδιά περισσότερο- της Άννας Σιουελ με τη λογική ότι «δημιουργεί επαναστατικό κλίμα ανάμεσα στους κόλπους της μαύρης κοινότητας», όπως επίσης και ο Χακλμπερι Φίν και ο Τομ Σωγερ του Μάρκ Τουαιν γιατί περιείχαν το χαρακτηρισμό “nigger”. Στις Νότιες πολιτείες των ΗΠΑ, όπου ζουν οι σκληροπυρηνική και άκρως συντηρητικοί rednecks, είναι λογοκριμένο το Οσα Παιρνει ο Ανεμος της Μάργκαρετ Μιτσελ γιατί περιγράφει μια κοινωνία σκλάβων που ζουν σε απόλυτη αρμονία με τα αφεντικά τους, σχεδόν ως ίσοι προς ίσους.
Στις ίδιες ομοφοβικές κοινωνίες απαγορεύεται η έκδοση, πώληση κι ανάγνωση της Δωδέκατης Νύχτας του Σαίξπηρ με τη δικαιολογία ότι «προάγει τον τρανσβεστισμο και την ομοφυλοφιλία», επειδή απεικονίζει μια νεαρή γυναίκα που της αρέσει να ντύνεται και να συμπεριφέρεται με αρρενωπό τρόπο. Μια καθηγήτρια στο σχολείο Windsor Forest της επαρχίας Σαβάνα στις ΗΠΑ απαίτησε να σταματήσει να διδάσκεται ο Αμλετ, ο Μακβεθ και ο Βασιλιάς Ληρ γιατί «μετέδιδε στα παιδιά εικόνες βίας και σεξ και τα έκανε πιο επιρρεπή στο έγκλημα».
Πολλά μοναρχικά καθεστώτα ακόμη και στις μέρες μας έχουν απαγορέψει την έκδοση της Απελευθερωμένης Ιερουσαλήμ του Τορκουατο Τάσο ως «φορέα επικίνδυνων και βλαβερών για τον θεσμό της μοναρχίας ιδεών» ενώ ακόμη και τώρα που μιλάμε δεν έχει αρθεί στην Αυστραλία η απαγόρευση για την ανάγνωση του βιβλίου E for Ecstasy, ενός έργου εξολοκλήρου αφιερωμένου στην ναρκοκουλτουρα της εποχής μας.
Απαγορευμένα sci-fi βιβλία
Μια ιδιαίτερη κατηγορία έργων είναι αυτά που ανήκουν είτε στη σφαίρα της Φαντασίας / Επιστημονικής Φαντασίας, είτε σε ο,τι ονομάζουμε ευρύτερα New Age. Απαγορευμένα πολλά από αυτά, είτε επίσημα, είτε ανεπίσημα. Βρίσκονται κρυμμένα σε βιβλιοθήκες ή μυστικούς χώρους, απρόσιτους στον οποιονδήποτε και είναι ακομη και σήμερα αντικείμενο μελέτης ώστε να διαπιστωθεί ο σκοπός και η αιτία συγγραφής τους. Το Χειρόγραφο Βόινιτς, καταχωρημένο στη Βιβλιοθήκη Μπέινικ (Beinecke Rare Book And Manuscript Library), ένα μεσαιωνικό έργο 234 σελίδων με σχέδια, παραστάσεις και μια ακατανόητη γλώσσα, το μάλλον φανταστικό Νεκρονομικόν για το οποιο μας μιλάει ο αμερικανός συγγραφέας τρόμου Χ. Φ. Λάβκραφτ, το Clavicula Salomonis, η περίφημη Σολομωνικη, από το οποίο ένα και μόνο χειρόγραφο υπάρχει στον κόσμο και φυλάσσεται στο Βρετανικό Μουσείο, μακριά από τα μάτια των επισκεπτών ή το Geschlecht Und Charakter, το Φύλο και Χαρακτήρας του Αυστροεβραιου Όττο Βάινιγκερ, βιβλίο επιστημονικό και δεκτό από απαξάπασες σχεδόν τις Εγκυκλοπαίδειες, αλλά τοποθετημένο σε περίοπτη θέση στη μαύρη λίστα των politically incorrect αναγνωσμάτων. Και βέβαια βιβλία όπως η Τρίτη Εναλλακτική Λύση ή τα έργα του Ρον Χαμπαρντ, ιδρυτή της Εκκλησίας της Σαιεντολογιας, αλλού είναι απαγορευμένα κι αλλού τυγχάνουν ευνοϊκής αντιμετώπισης.
Και υπάρχει και το άλλο άκρο: αυτοί οι οποίοι ζώντας και προσπαθώντας να επιβιώσουν μέσα σε ένα απολυταρχικό καθεστώς, γίνονται φορείς ιδεών, αλλά ταυτόχρονα θέτουν εαυτούς κάτω από τη Δαμόκλειο Σπάθη της λογοκρισίας. Η Τασλίμα Νασρίν, ακολουθώντας το παράδειγμα του Σαλμάν Ρουσντι, έγραψε ένα έργο-καταγγελία για τις συνθήκες ζωής των γυναικών στα ισλαμικά καθεστώτα με τίτλο «Ντροπη!»
Ο Λιβεριανος Χασάν Μπιλίτι, δημοσιογράφος και συγγραφέας, είχε επανειλημμένα συλληφθεί και βασανιστεί από τις αρχές της χώρας του για κριτική στο καθεστώς, ο Μοχαμεντ Νασίντ εξορίστηκε σε ένα απομονωμένο νησί έξω από τη χώρα του, τις Μαλδιβες, εξαιτίας της συγγραφικής του δραστηριότητας και ο Κουβειτιανος Ιμπτισαμάλ Ντακίλ φυλακίστηκε γιατί εξάσκησε το δημοσιογραφικό και συγγραφικό του επάγγελμα σε μια Ιρακινή εφημερίδα.
Ο Μόνταγκιου, ο πυροσβέστης που αντιτάσσεται στο κάψιμο των βιβλίων στο Φαρενάιτ 451 δεν χρειάζεται εν ετει 2023 να περιπλανιέται σαν ένα ζωντανό βιβλίο, αποστηθίζοντας και αποθηκεύοντας πληροφοριακό υλικό στην μνήμη του. Κάτι τέτοιο υπήρχε ευτυχώς μόνο μέσα στην φαντασία του Μπραντμπερι. Η λογοκρισία όμως υπάρχει ακόμη, έστω και σε μικρότερο βαθμό.
Κι ο Αμερικανός δικαστής Ποτερ Στιουαρτ είχε περικλείσει όλη την αλήθεια για αυτήν σε οκτώ μόλις λέξεις: «Η λογοκρισία αποδεικνύει την έλλειψη αυτοπεποίθησης μιας κοινωνίας».
50 απαγορευμένα βιβλία
1. I Know Why the Caged Bird Sings / Maya Angelou
2. The Adventures of Huckleberry Finn / Mark Twain
3. Of Mice and Men / John Steinbeck
4. The Chocolate War / Robert Cormier
5. The Catcher in the Rye / J.D. Salinger
6. The Color Purple / Alice Walker
7. Sex / Madonna
8. Bridge to Terabithia / Katherine Paterson
9. My Brother Sam is Dead James Lincoln Collier / Christopher Collier
10. The Witches / Roald Dahl
11. Carrie / Stephen King
12. Goosebumps (Series) / R.L. Stine
13. Go Ask Alice / Anonymous
14. A Wrinkle in Time / Madeleine L’Engle
15. Anastasia Krupnik (Series) / Lois Lowry
16. Final Exit / Derek Humphry
17. Julie of the Wolves / Jean Craighead George
18. The Bluest Eye / Toni Morrison
19. Fallen Angels Walter / Dean Myers
20. The Outsiders / S.E. Hinton
21. To Kill a Mockingbird /Harper Lee
22. The Pigman / Paul Zindel
23. The Handmaid’s Tale / Margaret Atwood
24. Harry Potter (Series) / J.K. Rowling
25. Cujo / Stephen King
26. James and the Giant Peach / Roald Dahl
27. Flowers for Algernon / Daniel Keyes
28. Beloved / Toni Morrison
29. The Boy Who Lost His Face / Louis Sachar
30. Cross Your Fingers, Spit in Your Hat / Alvin Schwartz
31. Brave New World / Aldous Huxley
32. A Light in the Attic / Shel Silverstein
33. Ordinary People / Judith Guest
34. American Psycho / Bret Easton Ellis
35. Killing Mr. Griffin / Lois Duncan
36. Sleeping Beauty Trilogy / A.N. Roquelaure (Anne Rice)
37. The Anarchist Cookbook / William Powell
38. The Dead Zone / Stephen King
39. Private Parts / Howard Stern
40. Native Son / Richard Wright
41. The House of Spirits / Isabel Allende
42. Curses, Hexes and Spells/ Daniel Cohen
43. Jack / A.M. Homes
44. Arizona Kid / Ron Koertge
45. Pillars of the Earth / Ken Follett
46. Jumper / Steven Gould
47. Christine / Stephen King
48. The Drowning of Stephen Jones / Bette Greene
49. Slaughterhouse-Five / Kurt Vonnegut
50. Lord of the Flies / William Golding
«Διαβάσαμε τα βιβλία κι ύστερα τα κάψαμε από το φόβο μήπως τα ανακαλύψουν. […] είναι προτιμότερο να φυλάμε τα βιβλία μέσα στα κεφάλια μας, όπου κανείς απολύτως δεν είναι σε θέση να τα δει ή να υποψιαστεί ότι υπάρχουν. […] είμαστε όλοι μας αποσπάσματα ή μεγάλα κομμάτια Ιστορίας, Λογοτεχνίας, Φιλοσοφίας, Ποίησης […] θα μεταδώσουμε προφορικά τα βιβλία στα παιδιά μας κι αυτά με τη σειρά τους θα τα μεταδώσουν σε άλλους. Πολλά βιβλία θα χαθούν βέβαια έτσι. Αλλά ως άνθρωποι δεν είμαστε παρά σκονισμένες και φθαρμένες θήκες βιβλίων…»
Ρέι Μπράντμπερι, Φαρενάιτ 451
Πέρασαν ακριβώς 70 χρόνια από τότε που ο Ρέι Μπράντμπερι έκανε τίτλο βιβλίου την θερμοκρασία κατά την οποία το χαρτί αρπάζει φωτιά και καίγεται, περιγράφοντας μια πραγματικότητα απόλυτου ζόφου κατά την οποία όλα τα βιβλία που αποτελούν απειλή για το –απολυταρχικό- καθεστώς που περιγράφεται, είναι απαγορευμένα. Κι ως εκ τούτου υπάρχουν δυνάμεις καταστολής – η Πυροσβεστική Υπηρεσία εν προκειμένω – οι οποίες είναι επιφορτισμένες με το ιερό καθήκον να τα εντοπίζουν και να τα παραδίδουν στην πυρά . Κάποιους αιώνες νωρίτερα ο Βολτέρος έγραφε για τα βιβλία ότι «εξαφανίζουν την άγνοια, δηλαδή τον θεματοφύλακα όλων των αστυνομοκρατούμενων εθνών».
Η γνώση είναι δύναμη. Για άλλους είναι όμως κατάρα. Οι «άλλοι» είναι η εκάστοτε εξουσία η οποία δεν επιθυμεί να έχουν οι μάζες πρόσβαση σε μια γνώση ή γνώμη που ενδέχεται να αντιτάσσεται στην Εξουσία. Η μόνη λύση είναι ο έλεγχος των ιδεών που κυκλοφορούν άναρχα μέσα σε μια κοινωνία. Η Λογοκρισία ως έννοια και τακτική περιορισμού της Γνώσης είναι παμπάλαια: το 411 π.Χ. στην Αθήνα κάηκαν δημόσια όλα τα έργα του φιλόσοφου Πρωταγόρα, το 10 μ.Χ. ο Οκταβιανός Αύγουστος απαγορεύει την ανάγνωση των έργων του Οβίδιου και του Κορνηλίου Γάλλου και διατάσσει τον άμεσο εξοστρακισμό τους από τη Ρώμη, το 370 μ.Χ. ο αυτοκράτορας Βαλής παραδίδει στην πυρά όλα τα βιβλία που υπήρχαν σε εθνικές βιβλιοθήκες στην πόλη της Αντιόχειας και όταν το 1139 μ.Χ. ο μοναχός Αρνάλδος της Μπρεσια καταγγέλλει την Παπική Αυλή για εκμετάλλευση του κλήρου και πλουτισμό, ο Πάπας Ιννοκέντιος Β’ καίει όλα του τα έργα.
Η Δυτική Χριστιανική Εκκλησία το 1248 εκδίδει τον Index Auctorum Et Librorum Prohibitorum, κοινώς μια Μαύρη Λίστα με απαγορευμένα βιβλία. Είναι η πρώτη οργανωμένη προσπάθεια χαλιναγώγησης μετάδοσης της Γνώσης. Το Index αυτό πήρε το όνομα Παυλικιανός κώδικας, από το όνομα του Παπα Παύλου ΙV κι έκτοτε συνετάχθησαν άλλοι 42 τέτοιοι Ίνδικες μέχρι τον τελευταίο το 1966.
Η επόμενη οργανωμένη κίνηση προήλθε το 1873 από έναν ψυχωτικό και παράφρονα, τον Αμερικανό Αντονι Κόμστοκ, στον οποίο καταλογίζεται η πατρότητα του πρώτου οργάνου λογοκρισίας. Τότε ήταν που, συνεπικουρούμενος οικονομικά από την Χριστιανική Αδελφότητα Νέων της Νέας Υόρκης, ίδρυσε την Επιτροπή για την Καταστολή της Ανηθικότητας, η οποία είχε ταχθεί στο πλευρό της Αρετής ενάντια σε οτιδήποτε «ανήθικο που δύναται να διαφθείρει τα μυαλά της Αμερικανικής νεολαίας». Λίγο πριν τον θάνατο του δήλωνε με περηφάνια ότι « έχω καταστρέψει εκατόν εξήντα τόνους αισχρής λογοτεχνίας», ανάμεσα στους οποίους έργα των Τολστόι, Γουολτ Γουιτμαν, Ζ.Ζ. Ρουσσώ, Μοντεσκιε, Μπαλζακ, Βοκκάκιου και Τορκουατο Τάσο. Ο λεγόμενος Νόμος του Κόμστοκ, ο Comstock Law of 1873 εξακολουθεί να εφαρμόζεται ακόμη σε λίγες –ευτυχώς- πολιτείες των ΗΠΑ .
Η 10η Μαΐου 1933 είναι ασφαλώς άλλη μια αποφράδα ημερομηνία για την ελεύθερη σκέψη. Υπό τη σκηνοθετική μπαγκέτα του Υπουργού Προπαγάνδας του Αδόλφου Χίτλερ, του Γιοζεφ Γκεμπελς, ρίχτηκαν στην πυρά χιλιάδες τόμοι «επικίνδυνης λογοτεχνίας», εγχώριας ή αλλοδαπής, σε μια συμβολική τελετή που σκοπό είχε να αποδείξει ότι ο παλιός και σάπιος κόσμος κάηκε μαζί με τις σελίδες των βιβλίων και ο νέος Άρειος κόσμος έμελλε να γεννηθεί μέσα από τις στάχτες. Μπρεχτ, Ουέλς, Αϊνστάιν, Φρόιντ, Σταινμπεκ, Ζολά, Προυστ, Μαρξ κι άλλοι πολλοί «εξαγνίσθηκαν» για χάρη του Θαυμαστού Νέου Φασιστικού Κόσμου.
Και στην ημεδαπή βέβαια τα πράγματα ήταν ανάλογα: μια αφίσα της 10ης Αυγούστου 1936 προ(σ)καλούσε τα πλήθη να παρακολουθήσουν δημόσιες πυρπολήσεις βιβλίων, χρησιμοποιώντας πηχυαίους τίτλους και πομπώδεις εκφράσεις του στυλ «Η Εθνική Φοιτητική Νεολαία Πειραιώς, προβαίνουσα εις την εξαφάνιση δια πύρας ολοκλήρου σειράς κομμουνιστικών εντύπων, προσκαλεί άπαντας τους εθνικόφρονας νέους όπως προσέλθουν εν τη Πλατεία Τερψιθεας στις 7 μ.μ….».
Οι δυο δικτατορίες που ταλάνισαν τη χώρα μας επέδειξαν έναν άκρατο ιεροδικαστικο χαρακτήρα, περνώντας όλα τα νέα συγγραφικά πονήματα από την Επιτροπή Λογοκρισίας προτού πάρουν την άδεια προς έκδοση και κυκλοφορία. Στην Επταετία, τα βιβλία του Καζαντζάκη και του Αριστοφάνη, όπως η αντιπολεμική Λυσιστράτη απαγορεύτηκαν ρητώς κι απαρεγκλίτως και μερικά χρόνια νωρίτερα ο ίδιος ο συγγραφέας της Ασκητικής είχε αφοριστεί από την Εκκλησία μαζί με τους «όμοιους του», συγγραφείς Ανδρέα Λασκαρατο κι Εμμανουήλ Ροΐδη. Σκοταδισμός ακόμη και 23 χρόνια πριν, το 2000, κατά την παρουσίαση του Μν του Μίμη Ανδρουλάκη με τα επεισόδια που έλαβαν χώρα έξω από το Βιβλιοπωλείο Ιανός στη Θεσσαλονίκη.
Ιδιόμορφη ήταν και η κατάσταση στα πρώην κομμουνιστικά καθεστώτα: η Βίβλος και το Κοράνι ήταν απαγορευμένα στη Σοβιετική Ένωση από το 1919 μέχρι το 1956, το έργο του Τσακ Λοντον Call of the Wild απαγορεύτηκε από πολλά καθεστώτα της Ανατολικής Ευρώπης με τη δικαιολογία ότι «προωθούσε λύσεις ζωής μακριά από τον Κομμουνισμό» ενώ το 1984 του Τζορτζ Όργουελ, παρόλο που είχε λογοκριθεί, εντούτοις κατά παραγγελία ηγετικών στελεχών του Κόμματος, είχε μεταφραστεί στα Ρωσικά και είχε διανεμηθεί στα υψηλά σκαλιά της Ιεραρχίας ώστε οι ίδιοι να μπορούν να έχουν άποψη και γνώση περί ενός θέματος επικίνδυνου για τη Δημόσια Ασφάλεια.
Ακόμη και σήμερα λοιπόν, σε αρκετές Αμερικανικές πολιτείες ή και σε άλλες χώρες του Δυτικού – Πολιτισμένου – βαλτέ εσείς ό,τι πρόθεμα επιθυμείτε – Κόσμου εφαρμόζεται το καθεστώς της λογοκρισίας. Απαράδεκτο; Ασφαλώς. Αναμενόμενο; Σίγουρα.
Ανάμεσα στα βιβλία τα οποία με τον έναν ή τον άλλο τρόπο τελούν υπό καθεστώς διωγμού με τη δικαιολογία ότι περιέχουν «σκληρή και ανήθικη γλώσσα ή περιγραφόμενα που δεν αρμόζουν να διαβάζονται» περιλαμβάνονται ο Οδυσσέας του Τζειμς Τζοις, η Φαννυ Χίλ του Τζον Κλίλαντ, τα Παραμύθια του Καντερμπερι του Σωσέρ, το Μολ Φλαντερς του Ντανιέλ Νταφόε, οι Νύχτες του Δεκαημέρου του Βοκκάκιου, άπαντα τα έργα του Γουολτ Γουίτμαν, κάποιες εκδόσεις της σειράς μυθιστορημάτων Χιλιες και Μια Νυχτες, η βιογραφία του Ζ.Ζ. Ρουσσώ Εξομολογήσεις, η Ζιστιν του Μαρκησίου Ντε Σαντ, ο Εραστής της Λαίδης Τσατερλι του Ντ. Χ. Λόρενς, τα έργα του Άμπροουζ Πιρς κι ιδιαίτερα το πιο γνωστό του με τίτλο Can Such Things Be? και ο Σίλας Μαρνερ του Τζορτζ Έλιοτ.
Υπάρχουν ασφαλώς και οι περιπτώσεις κατά τις οποίες οι κατηγορίες έναντι κάποιου έργου είναι τραγελαφικές ενώ κάποιες μπορούν να προκαλέσουν – το λιγότερο -την θυμηδία: στην Νότια Αφρική απαγορεύτηκε η Μαυρη Καλλονη, το βιβλίο- για παιδιά περισσότερο- της Άννας Σιουελ με τη λογική ότι «δημιουργεί επαναστατικό κλίμα ανάμεσα στους κόλπους της μαύρης κοινότητας», όπως επίσης και ο Χακλμπερι Φίν και ο Τομ Σωγερ του Μάρκ Τουαιν γιατί περιείχαν το χαρακτηρισμό “nigger”. Στις Νότιες πολιτείες των ΗΠΑ, όπου ζουν οι σκληροπυρηνική και άκρως συντηρητικοί rednecks, είναι λογοκριμένο το Οσα Παιρνει ο Ανεμος της Μάργκαρετ Μιτσελ γιατί περιγράφει μια κοινωνία σκλάβων που ζουν σε απόλυτη αρμονία με τα αφεντικά τους, σχεδόν ως ίσοι προς ίσους.
Στις ίδιες ομοφοβικές κοινωνίες απαγορεύεται η έκδοση, πώληση κι ανάγνωση της Δωδέκατης Νύχτας του Σαίξπηρ με τη δικαιολογία ότι «προάγει τον τρανσβεστισμο και την ομοφυλοφιλία», επειδή απεικονίζει μια νεαρή γυναίκα που της αρέσει να ντύνεται και να συμπεριφέρεται με αρρενωπό τρόπο. Μια καθηγήτρια στο σχολείο Windsor Forest της επαρχίας Σαβάνα στις ΗΠΑ απαίτησε να σταματήσει να διδάσκεται ο Αμλετ, ο Μακβεθ και ο Βασιλιάς Ληρ γιατί «μετέδιδε στα παιδιά εικόνες βίας και σεξ και τα έκανε πιο επιρρεπή στο έγκλημα».
Πολλά μοναρχικά καθεστώτα ακόμη και στις μέρες μας έχουν απαγορέψει την έκδοση της Απελευθερωμένης Ιερουσαλήμ του Τορκουατο Τάσο ως «φορέα επικίνδυνων και βλαβερών για τον θεσμό της μοναρχίας ιδεών» ενώ ακόμη και τώρα που μιλάμε δεν έχει αρθεί στην Αυστραλία η απαγόρευση για την ανάγνωση του βιβλίου E for Ecstasy, ενός έργου εξολοκλήρου αφιερωμένου στην ναρκοκουλτουρα της εποχής μας.
Απαγορευμένα sci-fi βιβλία
Μια ιδιαίτερη κατηγορία έργων είναι αυτά που ανήκουν είτε στη σφαίρα της Φαντασίας / Επιστημονικής Φαντασίας, είτε σε ο,τι ονομάζουμε ευρύτερα New Age. Απαγορευμένα πολλά από αυτά, είτε επίσημα, είτε ανεπίσημα. Βρίσκονται κρυμμένα σε βιβλιοθήκες ή μυστικούς χώρους, απρόσιτους στον οποιονδήποτε και είναι ακομη και σήμερα αντικείμενο μελέτης ώστε να διαπιστωθεί ο σκοπός και η αιτία συγγραφής τους. Το Χειρόγραφο Βόινιτς, καταχωρημένο στη Βιβλιοθήκη Μπέινικ (Beinecke Rare Book And Manuscript Library), ένα μεσαιωνικό έργο 234 σελίδων με σχέδια, παραστάσεις και μια ακατανόητη γλώσσα, το μάλλον φανταστικό Νεκρονομικόν για το οποιο μας μιλάει ο αμερικανός συγγραφέας τρόμου Χ. Φ. Λάβκραφτ, το Clavicula Salomonis, η περίφημη Σολομωνικη, από το οποίο ένα και μόνο χειρόγραφο υπάρχει στον κόσμο και φυλάσσεται στο Βρετανικό Μουσείο, μακριά από τα μάτια των επισκεπτών ή το Geschlecht Und Charakter, το Φύλο και Χαρακτήρας του Αυστροεβραιου Όττο Βάινιγκερ, βιβλίο επιστημονικό και δεκτό από απαξάπασες σχεδόν τις Εγκυκλοπαίδειες, αλλά τοποθετημένο σε περίοπτη θέση στη μαύρη λίστα των politically incorrect αναγνωσμάτων. Και βέβαια βιβλία όπως η Τρίτη Εναλλακτική Λύση ή τα έργα του Ρον Χαμπαρντ, ιδρυτή της Εκκλησίας της Σαιεντολογιας, αλλού είναι απαγορευμένα κι αλλού τυγχάνουν ευνοϊκής αντιμετώπισης.
Και υπάρχει και το άλλο άκρο: αυτοί οι οποίοι ζώντας και προσπαθώντας να επιβιώσουν μέσα σε ένα απολυταρχικό καθεστώς, γίνονται φορείς ιδεών, αλλά ταυτόχρονα θέτουν εαυτούς κάτω από τη Δαμόκλειο Σπάθη της λογοκρισίας. Η Τασλίμα Νασρίν, ακολουθώντας το παράδειγμα του Σαλμάν Ρουσντι, έγραψε ένα έργο-καταγγελία για τις συνθήκες ζωής των γυναικών στα ισλαμικά καθεστώτα με τίτλο «Ντροπη!»
Ο Λιβεριανος Χασάν Μπιλίτι, δημοσιογράφος και συγγραφέας, είχε επανειλημμένα συλληφθεί και βασανιστεί από τις αρχές της χώρας του για κριτική στο καθεστώς, ο Μοχαμεντ Νασίντ εξορίστηκε σε ένα απομονωμένο νησί έξω από τη χώρα του, τις Μαλδιβες, εξαιτίας της συγγραφικής του δραστηριότητας και ο Κουβειτιανος Ιμπτισαμάλ Ντακίλ φυλακίστηκε γιατί εξάσκησε το δημοσιογραφικό και συγγραφικό του επάγγελμα σε μια Ιρακινή εφημερίδα.
Ο Μόνταγκιου, ο πυροσβέστης που αντιτάσσεται στο κάψιμο των βιβλίων στο Φαρενάιτ 451 δεν χρειάζεται εν ετει 2023 να περιπλανιέται σαν ένα ζωντανό βιβλίο, αποστηθίζοντας και αποθηκεύοντας πληροφοριακό υλικό στην μνήμη του. Κάτι τέτοιο υπήρχε ευτυχώς μόνο μέσα στην φαντασία του Μπραντμπερι. Η λογοκρισία όμως υπάρχει ακόμη, έστω και σε μικρότερο βαθμό.
Κι ο Αμερικανός δικαστής Ποτερ Στιουαρτ είχε περικλείσει όλη την αλήθεια για αυτήν σε οκτώ μόλις λέξεις: «Η λογοκρισία αποδεικνύει την έλλειψη αυτοπεποίθησης μιας κοινωνίας».
50 απαγορευμένα βιβλία
1. I Know Why the Caged Bird Sings / Maya Angelou
2. The Adventures of Huckleberry Finn / Mark Twain
3. Of Mice and Men / John Steinbeck
4. The Chocolate War / Robert Cormier
5. The Catcher in the Rye / J.D. Salinger
6. The Color Purple / Alice Walker
7. Sex / Madonna
8. Bridge to Terabithia / Katherine Paterson
9. My Brother Sam is Dead James Lincoln Collier / Christopher Collier
10. The Witches / Roald Dahl
11. Carrie / Stephen King
12. Goosebumps (Series) / R.L. Stine
13. Go Ask Alice / Anonymous
14. A Wrinkle in Time / Madeleine L’Engle
15. Anastasia Krupnik (Series) / Lois Lowry
16. Final Exit / Derek Humphry
17. Julie of the Wolves / Jean Craighead George
18. The Bluest Eye / Toni Morrison
19. Fallen Angels Walter / Dean Myers
20. The Outsiders / S.E. Hinton
21. To Kill a Mockingbird /Harper Lee
22. The Pigman / Paul Zindel
23. The Handmaid’s Tale / Margaret Atwood
24. Harry Potter (Series) / J.K. Rowling
25. Cujo / Stephen King
26. James and the Giant Peach / Roald Dahl
27. Flowers for Algernon / Daniel Keyes
28. Beloved / Toni Morrison
29. The Boy Who Lost His Face / Louis Sachar
30. Cross Your Fingers, Spit in Your Hat / Alvin Schwartz
31. Brave New World / Aldous Huxley
32. A Light in the Attic / Shel Silverstein
33. Ordinary People / Judith Guest
34. American Psycho / Bret Easton Ellis
35. Killing Mr. Griffin / Lois Duncan
36. Sleeping Beauty Trilogy / A.N. Roquelaure (Anne Rice)
37. The Anarchist Cookbook / William Powell
38. The Dead Zone / Stephen King
39. Private Parts / Howard Stern
40. Native Son / Richard Wright
41. The House of Spirits / Isabel Allende
42. Curses, Hexes and Spells/ Daniel Cohen
43. Jack / A.M. Homes
44. Arizona Kid / Ron Koertge
45. Pillars of the Earth / Ken Follett
46. Jumper / Steven Gould
47. Christine / Stephen King
48. The Drowning of Stephen Jones / Bette Greene
49. Slaughterhouse-Five / Kurt Vonnegut
50. Lord of the Flies / William Golding
