Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος παραμένει ογδόντα χρόνια μετά το πιο σκοτεινό και διδακτικό κεφάλαιο της νεότερης Ιστορίας. Όχι μόνο γιατί κατέγραψε τη διαδρομή χωρών, εθνών, ιδεολογιών και αυτοκρατοριών, αλλά γιατί αποκάλυψε τι μπορεί να συμβεί όταν η ανθρώπινη λογική παραδίδεται στον φόβο και την υπακοή. Η λογοτεχνία και η ιστοριογραφία εξακολουθούν να φωτίζουν εκείνη τη σκοτεινή δεκαετία, όχι απλώς ως γεγονός, αλλά ως υπαρξιακό φορτίο. Έξι βιβλία αφηγούνται τον πόλεμο, τον ερμηνεύουν, τον μεταμορφώνουν σε εμπειρία και ευθύνη.

1. Πρίμο Λέβι – Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος (Άγρα)
Το πιο καθαρό, το πιο ψύχραιμο και ίσως το πιο σπαρακτικό κείμενο που γράφτηκε ποτέ για το Άουσβιτς. Ο Πρίμο Λέβι, χημικός από το Τορίνο περιγράφει την καθημερινότητα της εξόντωσης με τη νηφαλιότητα του επιστήμονα και την ευαισθησία του ποιητή. Δεν χρειάζεται υπερβολές. Η δύναμή του βρίσκεται στη λεπτομέρεια, στην απλή φράση, στη σιωπή. Το βιβλίο δε ζητά συμπόνια. Ο Λέβι μας φέρνει αντιμέτωπους με τη φράση που συνοψίζει ολόκληρο τον 20ό αιώνα: “Αυτό συνέβη, άρα μπορεί να ξανασυμβεί”.

2. Βασίλι Γκρόσμαν – Ζωή και Πεπρωμένο (Γκοβόστη)
Ένα μυθικό έργο, το “Πόλεμος και Ειρήνη” του 20ού αιώνα. Ο Βασίλι Γκρόσμαν δημοσιογράφος στο μέτωπο του Στάλινγκραντ καταγράφει τον πόλεμο όχι ως θέαμα, αλλά ως ανθρώπινη μοίρα. Από τα χαρακώματα μέχρι τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, από τις μητέρες ως τους στρατηγούς, ο Γκρόσμαν δείχνει ότι οι ιδεολογίες μοιάζουν μόνο επιφανειακά διαφορετικές όταν συνθλίβουν τον άνθρωπο. Η Σοβιετική εξουσία το απαγόρευσε για δεκαετίες και ίσως γι’ αυτό να είναι ακόμη πιο αναγκαίο: γιατί θυμίζει ότι η αλήθεια χρειάζεται θάρρος.

3. Ίμρε Κέρτες – Το μυθιστόρημα ενός ανθρώπου χωρίς πατρίδα (Καστανιώτης)
Η εφηβεία μέσα στην κόλαση. Ο Ούγγρος νομπελίστας Ίμρε Κέρτες αφηγείται την εμπειρία του Άουσβιτς με τη φωνή ενός παιδιού που προσπαθεί να καταλάβει τι του συμβαίνει. Η απουσία συναισθηματισμού κάνει το κείμενο πιο οδυνηρό. Το στρατόπεδο παρουσιάζεται όχι ως φρίκη, αλλά ως νέα “κανονικότητα”. Ο Κέρτες δείχνει πως το κακό μπορεί να γίνει οικείο και πως η απώλεια της αθωότητας δεν είναι μια στιγμή, αλλά μια αργή, σχεδόν αόρατη διολίσθηση. 

4. Άντονι Μπίβορ – Βερολίνο, Η Πτώση 1945 (Γκοβόστη)
Ένα βιβλίο που διαβάζεται σαν ταινία, αλλά τεκμηριώνεται σαν ιστορικό αρχείο. Ο Μπίβορ ανασυνθέτει την τελευταία πράξη του Τρίτου Ράιχ με εντυπωσιακή ένταση: ο Χίτλερ στα υπόγεια, η πόλη φλεγόμενη, οι στρατιώτες ανάμεσα στην εκδίκηση και την εξάντληση. Μέσα στη βία και την παράνοια, ο Μπίβορ βρίσκει στιγμές ανθρωπιάς μικρές, σχεδόν αθέλητες κινήσεις καλοσύνης. Είναι η υπενθύμιση ότι ακόμα και μέσα στη συντριβή, το ανθρώπινο πνεύμα αρνείται να σιωπήσει.

5. Daniel Schneidermann – Βερολίνο 1933 (Πόλις)
Πριν από τη φρίκη, υπήρξε η απάθεια. Ο Γάλλος δημοσιογράφος Daniel Schneidermann εστιάζει στην κομβική χρονιά που η Δημοκρατία της Βαϊμάρης κατέρρευσε και ο Χίτλερ ανέβηκε στην εξουσία. Μέσα από τα μάτια των ξένων ανταποκριτών που ζούσαν στο Βερολίνο βλέπουμε την ιστορία να εκτυλίσσεται σχεδόν ανεπαίσθητα. Κανείς δεν πίστευε ότι “αυτός ο γελοίος δημαγωγός” θα μεταμόρφωνε τη χώρα και όμως η αδιαφορία, η ρουτίνα και ο κομφορμισμός υπήρξαν το γόνιμο έδαφος του φασισμού. Το Βερολίνο 1933 είναι βιβλίο-καθρέφτης για κάθε εποχή που θεωρεί τον εαυτό της ασφαλή.

6. Michael Foessel – Υποτροπή 1938 (Πόλις)
Το πιο φιλοσοφικό από τα έξι και ίσως το πιο σύγχρονο. Ο Michael Foessel, καθηγητής πολιτικής φιλοσοφίας στη Γαλλία επιστρέφει στο 1938 όχι για να αφηγηθεί τον πόλεμο, αλλά για να αναλύσει το αίσθημα της υποτροπής, την ήσυχη παραίτηση που προηγείται της καταστροφής. Είναι το έτος των Συμφωνιών του Μονάχου, όταν η Ευρώπη πείθει τον εαυτό της ότι “ο Χίτλερ θα σταματήσει εδώ”. Ο Foessel παρατηρεί με διαύγεια πως οι δημοκρατίες δεν καταρρέουν απότομα, αλλά διαβρώνονται από την ανάγκη για ηρεμία, την κόπωση της ελευθερίας, την ψευδαίσθηση της κανονικότητας. Το Υποτροπή 1938 διαβάζεται σαν πολιτικό δοκίμιο και σαν καθρέφτης του παρόντος, γιατί κάθε εποχή έχει το δικό της 1938 τη στιγμή που προτιμά να κλείσει τα μάτια για να μη δει τι έρχεται. 

Από τον Λέβι έως τον Foessel αυτά τα έξι βιβλία σχηματίζουν μια νοητή γέφυρα: από το Άουσβιτς μέχρι τη σημερινή Ευρώπη της αμφιβολίας. Δεν είναι απλώς μαρτυρίες ή αναλύσεις, αλλά προειδοποιήσεις. Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος γράφει ο Κέρτες, “δεν τελείωσε ποτέ, αλλάζουμε μόνο τις λέξεις” και αυτή είναι ίσως η μεγαλύτερη αλήθεια, καθώς η Ιστορία επιστρέφει μεταμφιεσμένη, κάθε φορά που ξεχνάμε τι σημαίνει να είσαι υπεύθυνος πολίτης. Η ανάγνωση τέτοιων βιβλίων δεν είναι φυγή από το παρόν, αλλά ένας τρόπος να το κατανοήσεις, γιατί η λήθη ήταν πάντα ο πρώτος σύμμαχος της βαρβαρότητας. 

 

 

➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Instagram.