Αν και διακηρύσσεται ως μία από τις προτεραιότητες κάθε νέου κυβερνητικού σχήματος, η ελληνική πολιτική όσον αφορά την αποκέντρωση είναι πανθομολογούμενα ανεπαρκής σε όλους τους τομείς. Σημαντική πλευρά του γενικότερου ζητήματος είναι η πολιτιστική αποκέντρωση, δηλαδή η καλλιτεχνική παραγωγή και δραστηριότητα που λαμβάνει χώρα σε περιφερειακές περιοχές εκτός των δύο μεγάλων αστικών ιστών, της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης. Αφορά όλες τις μορφές πολιτισμού: την πολιτιστική κληρονομιά, τις παραστατικές τέχνες, το θέατρο, την αρχιτεκτονική, τις εικαστικές τέχνες, τις εγκαταστάσεις, το design, το γκράφιτι, τη μουσική, τη σύγχρονη τέχνη, τα μεικτά μέσα, τη γλυπτική και τη ζωγραφική.
Αναδρομικά, η Μελίνα Μερκούρη, η οποία διετέλεσε Υπουργός Πολιτισμού κατά τις περιόδους 1981-1989, 1993-1994, ήταν η πρώτη που φώτισε το ζήτημα και οδήγησε την πολιτιστική πολιτική προς μια πιο αποκεντρωμένη κατεύθυνση. Τη δεκαετία του 1980 πραγματοποιήθηκε η μεταφορά διοικητικών και χρηματοδοτικών ευθυνών στους δήμους. Από τότε οι τοπικές αρχές έχουν γίνει πιο ενεργές στον πολιτιστικό βίο των περιοχών τους, δημιουργώντας πολιτιστικές υποδομές, θεσμούς και εκδηλώσεις, με οικονομική στήριξη από το κράτος. Κατόπιν των πρωτοβουλιών Μελίνας Μερκούρη, δημιουργήθηκαν τα Δημοτικά Περιφερειακά Θέατρα. Η ίδια εμπνεύστηκε τη δημιουργία του θεσμού της “Ευρωπαϊκής Πολιτιστικής Πρωτεύουσας”, με πρώτη Πολιτιστική Πρωτεύουσα την Αθήνα, προκειμένου να αναδειχθεί η ιδιαίτερη πολιτιστική ταυτότητα κάθε τόπου αλλά και οι κοινές όψεις της ευρωπαϊκής πολιτιστικής ταυτότητας.
Ωστόσο, από τη δεκαετία του 2000 παρατηρείται στασιμότητα στις συστηματικές πρωτοβουλίες για την πολιτιστική αποκέντρωση. Ορισμένα μεμονωμένα μέτρα που θεσμοθετήθηκαν ήταν στο πλαίσιο της Σύμβασης για την Προστασία και την Προώθηση της Πολυμορφίας των Πολιτιστικών Εκφράσεων (2005) υπό την UNESCO. Τα υιοθετημένα μέτρα αποσκοπούν στη διασφάλιση του δικαιώματος των πολιτών στην πρόσβαση σε μια ποικιλία πολιτιστικών αγαθών και δραστηριοτήτων, ενώ παράλληλα προβλέπουν ένα σύστημα πολιτιστικής διακυβέρνησης με έμφαση στη βιώσιμη ανάπτυξη.
Η επίσημη σύγχρονη πολιτική της Ελλάδας προστατεύει την κληρονομιά, τη δημιουργική τέχνη και την ανάπτυξη της χώρας στο πλαίσιο των ακόλουθων στόχων: προστασία της εθνικής κληρονομιάς (αρχαίας και βυζαντινής), ενίσχυση της σύγχρονης δημιουργίας, προσπάθειες μείωσης των περιφερειακών ανισοτήτων και ανάπτυξη του τουρισμού στη χώρα. Παρόλα αυτά οι δύο μητροπόλεις, Αθήνα και Θεσσαλονίκη, εξακολουθούν να κυριαρχούν στην πολιτιστική ζωή της χώρας μέσω της συγκέντρωσης υποδομών, πολιτιστικών θεσμών, δημιουργικών βιομηχανιών και μεγάλων εκδηλώσεων. Η πολιτιστική στρατηγική των μικρότερων πόλεων δυσκολεύεται να καθορίσει συμπαγείς στόχους, δημιουργώντας εσωτερικό ανταγωνισμό για τους ήδη περιορισμένους οικονομικούς πόρους. Παρά τα εμπόδια, οι τοπικοί φορείς βρίσκουν διεξόδους και εξακολουθούν να προσφέρουν δυνατότητες δημιουργικότητας και προώθησης της εικόνας των περιοχών τους.
Η ανεπάρκεια του κράτους καλύπτεται και στο πεδίο του πολιτισμού από δραστήριες ιδιωτικές πρωτοβουλίες. Κεντρικό ρόλο διαδραματίζει το Ίδρυμα Ωνάση, το οποίο επενδύει στην πόλη των Ιωαννίνων μέσω διαφόρων εκθέσεων, συναυλιών και ανακαινίσεων παλαιών αρχοντικών. Το Ίδρυμα ΔΕΣΤΕ έχει μετατρέψει το παλιό σφαγείο της Ύδρας σε κέντρο σύγχρονης τέχνης. Πέρυσι έγιναν τα εγκαίνια μουσείου Γαΐτη Σίμωσι στην Ίο. Παράλληλα, επιχειρηματίες ανοίγουν γκαλερί σε νησιά και ανεξάρτητοι θίασοι διοργανώνουν περιοδείες και μουσικά φεστιβάλ οργανώνονται στην περιφέρεις με μεγάλη επιτυχία. Οι πρωτοβουλίες αυτές όμως περιορίζονται χρονικά κυρίως την καλοκαιρινή σεζόν και δεν καλύπτουν τις καλλιτεχνικές ανάγκες του τοπικού πληθυσμού όλο το χρόνο.
Η πολιτιστική αποκέντρωση είναι απαραίτητη για τη πραγμάτωση της Συνταγματικής υπόσχεσης της πολιτισμικής δημοκρατίας. Η παράλειψη ανάπτυξης από το Κράτος του πολιτισμού σε όλη την επικράτεια και με όρους ισότητας για όλους τους πολίτες συνιστά παραβίαση των συνταγματικώς κατοχυρωμένων δικαιωμάτων.
Εκτός από θέμα ισότητας, η πολιτιστική αποκέντρωση δίνει σημαντική ώθηση στην τοπική ανάπτυξη. Κινητοποιεί και να αναζωογονεί ολόκληρες περιοχές μέσω της αξιοποίησης του καλλιτεχνικού δυναμικού τους και της ανάπτυξης πολιτιστικών χώρων. Το κοινό πολιτιστικό βίωμα έχει ως αποτέλεσμα την ουσιαστικότερη επικοινωνία των κατοίκων και τη μεγαλύτερη κοινωνική συνοχή των περιοχών, καθώς και της αναβίωσης παραδόσεων σε περιοχές με πλούσια κληρονομία. Η ανάπτυξη αυτή δημιουργεί νέες θέσεις εργασίας και εσωτερικό τουρισμό πολλαπλασιάζοντας τον οικονομικό αντίκτυπο, και τελικά βελτιώνει συνολικά την ποιότητα ζωής στην περιφέρεια.
Για την επίτευξη της πολιτιστικής αποκέντρωσης, ο έλεγχος πρέπει να αφαιρεθεί από την κεντρική διοίκηση και να παρασχεθεί περεταίρω χρηματοδότηση και καθοδήγηση από το κράτος. Απαιτείται η δημιουργία περιφερειακών συμβουλίων πολιτιστικών υποθέσεων για τον συντονισμό και την κατανομή πόρων. Επιτυχημένο παράδειγμα αποτελεί η Γαλλία όπου η πολιτιστική αποκέντρωση επιτεύχθηκε μέσω τριών σταδίων (1977-1997). Ξεκίνησε με την ίδρυση των Περιφερειακών Διευθύνσεων Πολιτιστικών Υποθέσεων (DRACs), τη ραγδαία αύξηση της κρατικής χρηματοδότησης και κατέληξε στην ανάπτυξη τοπικών κοινοτήτων με ανεξάρτητες αρμοδιότητες.
Η πολιτιστική αποκέντρωση είναι ζωτικής σημασίας για τις ελληνικές περιφέρειες τόσο για την τοπική ανάπτυξη όσο και για την υλοποίηση της υπόσχεσης της πολιτιστικής δημοκρατίας. Παρά τις προσπάθειες του κράτους εδώ και 40 χρόνια, η βαθιά ριζωμένη συγκεντρωτική πολιτική της Ελλάδας, σε συνδυασμό με την κυριαρχία της αθηναϊκής καλλιτεχνικής σκηνής, επιβραδύνει την πρόοδο. Ωστόσο, οι πρωτοβουλίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, της UNESCO και των ελληνικών ιδιωτικών πολιτιστικών ιδρυμάτων συμβάλλουν στη σταδιακή αποκέντρωση του πολιτισμού στη χώρα μας.
➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Inst
