Η Άρνχιλντουρ Πάλμαντότιρ ήταν περίπου τριών ετών όταν είδε τον ουρανό να κοκκινίζει από το παράθυρο του σαλονιού της. Ένα ηφαίστειο εξερράγη περίπου 40 χιλιόμετρα μακριά από το σπίτι της, στη βορειοανατολική ακτή της Ισλανδίας. Αν και δεν υπήρχε άμεσος κίνδυνος, η απειλητική παρουσία του ηφαιστείου χαράχτηκε στο ασυνείδητό της γεμίζοντας τα όνειρά της με φλόγες φωτός στον νυχτερινό ουρανό.

Πενήντα χρόνια αργότερα, αυτά τα «σκοτεινά, παράξενα όνειρα», όπως τα περιγράφει πλέον η Πάλμαντότιρ την οδήγησαν σε μια καριέρα αρχιτέκτονα με μια εξαιρετική αποστολή: να αξιοποιήσει τη λιωμένη λάβα και να χτίσει πόλεις από αυτήν.

Σήμερα η Πάλμαντότιρ ζει στο Ρέικιαβικ, όπου διατηρεί το δικό της αρχιτεκτονικό γραφείο, S.AP Arkitektar και διευθύνει το ισλανδικό παράρτημα της δανέζικης αρχιτεκτονικής εταιρείας Lendager, η οποία εξειδικεύεται στην επαναχρησιμοποίηση οικοδομικών υλικών.

Η αρχιτέκτονας πιστεύει ότι η λάβα που προέρχεται από μία και μόνο ηφαιστειακή έκρηξη θα μπορούσε να αποδώσει αρκετό υλικό για να χτιστούν τα θεμέλια ολόκληρης πόλης. Ερευνά αυτή τη δυνατότητα για περισσότερα από πέντε χρόνια στο πλαίσιο ενός πρότζεκτ που ονομάζει Lavaforming. Μαζί με τον γιο και συνεργάτη της, Άρναρ Σκαρπχέδινσον έχει εντοπίσει τρεις πιθανούς τρόπους: να τρυπήσουν απευθείας θύλακες μάγματος και να εξάγουν τη λάβα, να διοχετεύσουν λιωμένη λάβα σε ήδη ανοιγμένες τάφρους που θα μπορούσαν να αποτελέσουν τα θεμέλια μιας πόλης ή να εκτυπώσουν τούβλα από λιωμένη λάβα με μια τεχνική παρόμοια με αυτήν της εκτύπωσης αντικειμένων από λιωμένο γυαλί.

Η Πάλμαντότιρ και ο Σκαρπχέδινσον παρουσίασαν για πρώτη φορά το concept σε μια ομιλία στο φεστιβάλ DesignMarch του Ρέικιαβικ το 2022. Φέτος δημιουργούν μια υποθετική ταινία που διαδραματίζεται στο 2150, σε μια φανταστική πόλη που ονομάζεται Eldborg. Η ταινία τους με τίτλο Lavaforming ακολουθεί τη ζωή των κατοίκων της Eldborg και ανατρέχει στο πως έμαθαν να χρησιμοποιούν τη λιωμένη λάβα ως δομικό υλικό. Θα παρουσιαστεί στη Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής της Βενετίας τον Μάιο.

Τα κτίρια και τα δομικά υλικά όπως το σκυρόδεμα και ο χάλυβας συμβάλλουν σήμερα σε ένα συγκλονιστικό 37% των ετήσιων παγκόσμιων εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα. Πολλοί αρχιτέκτονες προωθούν τη χρήση φυσικών ή προϋπαρχόντων υλικών, αλλά άλλο είναι να αναμειγνύεις χώμα και νερό σε ένα καλούπι και άλλο να πειραματίζεσαι με λάβα που φτάνει τους 1.100 °C.

Η Πάλμαντότιρ βασίζεται σε έρευνες που ήδη διεξάγονται στην Ισλανδία, η οποία έχει 30 ενεργά ηφαίστεια. Από το 2021 οι εκρήξεις έχουν ενταθεί στη Χερσόνησο Ρέικιανες, κοντά στην πρωτεύουσα και σε τουριστικά σημεία όπως η Μπλε Λιμνοθάλασσα. Μόνο το 2024 σημειώθηκαν έξι ηφαιστειακές εκρήξεις στην περιοχή. Αυτή η συχνότητα έχει δώσει την ευκαιρία στους ηφαιστειολόγους να μελετήσουν τη συμπεριφορά της λάβας μετά από μια έκρηξη. «Προσπαθούμε να ακολουθήσουμε αυτό το θηρίο» υποστηρίζει η Γκρό Μπίρκεφελντ Μ. Πέντερσεν, ηφαιστειολόγος στο Μετεωρολογικό Ινστιτούτο της Ισλανδίας (IMO), η οποία έχει συνεργαστεί κατά καιρούς με την Πάλμαντότιρ. «Συμβαίνουν τόσα πολλά, και απλώς προσπαθούμε να προλάβουμε και να είμαστε προετοιμασμένοι».

Το σχέδιο της Πάλμαντότιρ υποθέτει ότι σε μερικά χρόνια από τώρα οι ηφαιστειολόγοι θα μπορούν να προβλέπουν τη ροή της λάβας με αρκετή ακρίβεια, ώστε οι πόλεις να μπορούν να σχεδιάζουν τη χρήση της στην οικοδόμηση. Θα γνωρίζουν πότε και που να σκάψουν τάφρους ώστε, όταν εκραγεί το ηφαίστειο, η λάβα να ρέει μέσα τους και να στερεοποιείται σχηματίζοντας τοίχους ή θεμέλια.

Σήμερα η πρόβλεψη των ροών λάβας είναι μια πολύπλοκη επιστήμη που απαιτεί τεχνολογία τηλεπισκόπησης και τεράστια υπολογιστική ισχύ για τη διεξαγωγή προσομοιώσεων σε υπερυπολογιστές. Το IMO συνήθως τρέχει δύο προσομοιώσεις για κάθε νέα έκρηξη — μία βασισμένη σε προηγούμενα δεδομένα και μία σε νέα δεδομένα που συλλέγονται αμέσως μετά την έκρηξη (από πηγές όπως ειδικά εξοπλισμένα αεροπλάνα). Με κάθε γεγονός η ομάδα συγκεντρώνει περισσότερα δεδομένα που καθιστούν τις προσομοιώσεις πιο ακριβείς. Η Πέντερσεν αναμένει «μεγάλη πρόοδο» μέσα στα επόμενα δέκα χρόνια.

Για να σχεδιάσουν την υποθετική πόλη Eldborg για την ταινία τους, η Πάλμαντότιρ και ο Σκαρπχέδινσον χρησιμοποίησαν λογισμικό τρισδιάστατης μοντελοποίησης παρόμοιο με εκείνο που χρησιμοποιεί η Πέντερσεν για τις προσομοιώσεις της. Η πόλη βασίζεται κυρίως σε ένα δίκτυο τάφρων που γέμισαν με λάβα κατά τη διάρκεια πολλών εκρήξεων, ενώ τα κτίρια είναι κατασκευασμένα από τούβλα λάβας. «Θα αφήσουμε τη φύση να σχεδιάσει τα κτίρια που θα ξεπροβάλλουν», επισημαίνει η Πάλμαντότιρ.

Η αισθητική της πόλης που φαντάζονται θα είναι λιγότερο μοντέρνα και περισσότερο φανταστική — «κάτι σαν τη Σαγράδα Φαμίλια του Γκαουντί» λέει η Πάλμαντότιρ. Όμως η αισθητική δεν είναι ο βασικός στόχος. Οι αρχιτέκτονες θέλουν να εμπνεύσουν συναδέλφους τους και να προκαλέσουν έναν επείγοντα διάλογο για την επίδραση της κλιματικής αλλαγής στις πόλεις μας. Τονίζει τη σημασία αυτού που μπορεί να χαρακτηριστεί μόνο ως σκέψη «τύπου αποστολής στο φεγγάρι». «Πιστεύω ότι είναι σημαντικό οι αρχιτέκτονες να μην περιορίζονται στο παρόν. Γιατί αν είμαστε μόνο στο παρόν, λειτουργώντας μέσα στο σύστημα δεν θα αλλάξουμε τίποτα».

Η Πάλμαντότιρ γεννήθηκε το 1972 στο Χούσαβικ, μια πόλη γνωστή ως η πρωτεύουσα της παρατήρησης φαλαινών στην Ισλανδία. Όμως εκείνη ενδιαφερόταν περισσότερο για το διάστημα και την τεχνολογία και περνούσε πολύ χρόνο πετώντας με τον πατέρα της, πολιτικό μηχανικό που είχε ένα μικρό αεροπλάνο. Χάρη στη δουλειά του ανέπτυξε την περιέργεια για την επιστήμη και το «πως είναι φτιαγμένα τα πράγματα» — μια κλίση που αποδείχθηκε χρήσιμη αργότερα όταν άρχισε να ερευνά τα ηφαίστεια. Βοήθησε επίσης το γεγονός ότι οι Ισλανδοί «μαθαίνουν να ζουν με τα ηφαίστεια από τη γέννησή τους». Σε ηλικία 21 ετών μετακόμισε στη Νορβηγία, όπου εργάστηκε για επτά χρόνια στον τομέα της τρισδιάστατης οπτικοποίησης, προτού επιστρέψει στο Ρέικιαβικ και εγγραφεί σε πρόγραμμα αρχιτεκτονικής στο Πανεπιστήμιο Τεχνών της Ισλανδίας. Όμως τα πράγματα δεν προχώρησαν όπως τα περίμενε μέχρι που μετακόμισε στη Βαρκελώνη για μεταπτυχιακές σπουδές στο Ινστιτούτο Προχωρημένης Αρχιτεκτονικής της Καταλονίας. «Θυμάμαι ότι ήμουν εκεί και ένιωσα, επιτέλους, ότι ήμουν ακριβώς στο σωστό μέρος» λέει.

Πριν από αυτό, η αρχιτεκτονική της φαινόταν σαν εμπόρευμα και οι αρχιτέκτονες σαν «σκλάβοι των επενδυτικών εταιρειών». Τότε μετατράπηκε σε έναν δρόμο γεμάτο δυνατότητες. Επέστρεψε στο Ρέικιαβικ το 2009 και εργάστηκε ως αρχιτέκτονας μέχρι που ίδρυσε την εταιρεία S.AP Arkitektar (από το “Studio Arnhildur Pálmadóttir”) το 2018. Ο γιος της ξεκίνησε να συνεργάζεται μαζί της το 2019 και επίσημα έγινε μέλος της ομάδας ως αρχιτέκτονας φέτος, μετά την αποφοίτησή του από το Southern California Institute of Architecture.

Το 2021 οι δυο τους παρακολούθησαν από κοντά την πρώτη τους ηφαιστειακή έκρηξη, κοντά στο ηφαίστειο Fagradalsfjall στη Χερσόνησο Ρέικιανες. Εκεί ήταν που η Πάλμαντότιρ αντιλήφθηκε το τεράστιο μέγεθος του υλικού που κυκλοφορεί στις «φλέβες» του πλανήτη και τη δυνατότητα να εκτραπεί σε κανάλια. Η λάβα έχει ήδη αποδείξει ότι είναι ένα ισχυρό και μακράς διάρκειας δομικό υλικό—τουλάχιστον όταν στερεοποιείται. Όταν ψύχεται, μετατρέπεται σε ηφαιστειακό βράχο. Ο τύπος του βράχου εξαρτάται από τη σύσταση της λάβας, αλλά η βασαλτική λάβα—όπως αυτή που βρίσκεται στην Ισλανδία και τη Χαβάη—παράγει έναν από τους πιο σκληρούς βράχους στη Γη που σημαίνει ότι οι κατασκευές από τέτοια λάβα θα ήταν ανθεκτικές και διαχρονικές.

Για χρόνια αρχιτέκτονες στο Μεξικό, την Ισλανδία και τη Χαβάη (όπου η λάβα είναι ευρέως διαθέσιμη) έχουν χτίσει κατασκευές από ηφαιστειακό βράχο. Όμως η εξόρυξή του είναι μια διαδικασία που καταναλώνει πολλή ενέργεια, απαιτεί βαριά μηχανήματα για την εξαγωγή, την κοπή και τη μεταφορά του, συχνά σε μεγάλες αποστάσεις, αφήνοντας μεγάλο αποτύπωμα άνθρακα. Η αξιοποίηση της λάβας σε ρευστή μορφή, όμως θα μπορούσε να ανοίξει νέους δρόμους για βιώσιμη δόμηση.

Ο Τζέφρι Κάρσον, επίτιμος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Syracuse και ειδικός στη ηφαιστειακή δραστηριότητα, ο οποίος συνίδρυσε το Syracuse University Lava Project, συμφωνεί ότι η λάβα είναι αρκετά άφθονη ώστε να αξίζει την προσοχή ως δομικό υλικό. Για να κατανοήσει τη συμπεριφορά της, έχει περάσει τα τελευταία 15 χρόνια πραγματοποιώντας πάνω από χίλιες ελεγχόμενες ροές λάβας από γιγάντιους φούρνους. Αν μάθουμε πώς να ενισχύσουμε τη λάβα κατά την ψύξη της, «αυτό το υλικό έχει πραγματικά τεράστιες δυνατότητες».

Στην έρευνά του, ο Κάρσον διαπίστωσε ότι η εισαγωγή μεταλλικών ράβδων στη ροή της λάβας βοηθά στη μείωση της άνισης ψύξης που μπορεί να οδηγήσει σε ρωγμές από θερμική καταπόνηση—και επομένως καθιστά το υλικό πιο ισχυρό (παρόμοια με τον οπλισμό στο σκυρόδεμα). Όπως το γυαλί και άλλα λιωμένα υλικά, έτσι και η λάβα συμπεριφέρεται διαφορετικά ανάλογα με την ταχύτητα ψύξης της. Όταν το γυαλί ή η λάβα ψύχονται αργά, αρχίζουν να σχηματίζονται κρύσταλλοι ενισχύοντας τη σταθερότητα του υλικού. Η αναπαραγωγή αυτής της διαδικασίας—ίσως μέσα σε ένα καμίνι—θα μπορούσε να επιβραδύνει την ψύξη και να ενισχύσει τη λάβα. Αυτού του είδους ο ελεγχόμενος τρόπος ψύξης «είναι εύκολος σε μικρά αντικείμενα όπως τα τούβλα, οπότε δεν είναι αδύνατο να κατασκευαστεί ένας τοίχος».

Η Πάλμαντότιρ έχει πλήρη επίγνωση των δυσκολιών που βρίσκονται μπροστά της. Γνωρίζει ότι οι τεχνικές που εκείνη και ο Σκαρπχέδινσον εξερευνούν μπορεί να μην οδηγήσουν σε κάτι απτό μέσα στη διάρκεια της ζωής τους, όμως εξακολουθούν να πιστεύουν πως η «κυματική επίδραση» που μπορούν να έχουν αυτά τα έργα στον αρχιτεκτονικό κόσμο αξίζει τον κόπο.

Τόσο ο Κάρσον όσο και η Πέντερσεν επισημαίνουν ότι χρειάζονται περισσότερα πειράματα για να μελετηθεί το πλήρες δυναμικό αυτού του υλικού. Για τον Σκαρπχέδινσον, το δυναμικό αυτό ξεπερνά τη βιομηχανία των κατασκευών. Πάνω από 12 χρόνια πριν οι Ισλανδοί ψήφισαν υπέρ του να κηρυχθούν οι φυσικοί πόροι της χώρας—όπως τα ηφαίστεια και τα αλιευτικά ύδατα—εθνική ιδιοκτησία. Αυτό σημαίνει ότι οποιαδήποτε πόλη χτιστεί από λάβα που αναβλύζει από τα ηφαίστεια αυτά θα ανήκει στο έθνος και όχι σε πλούσια άτομα ή εταιρείες. Το δημοψήφισμα κρίθηκε παράνομο σχεδόν αμέσως μετά την ψήφισή του και έχει έκτοτε παγώσει.

Για τον Σκαρπχέδινσον, το πρότζεκτ Lavaforming δεν αφορά μόνο το υλικό, αλλά τις πολιτικές προεκτάσεις που αναδύονται μαζί με αυτό. «Αυτή είναι η αλλαγή που θέλω να δω στον κόσμο. Θα μπορούσε να μας αναγκάσει να κάνουμε ριζικές αλλαγές και να λειτουργήσει ως καταλύτης για κάτι»—ίσως μια κοινωνική μεγαλοπόλη όπου οι πολίτες έχουν περισσότερη φωνή στη χρήση των πόρων και τα κέρδη διαμοιράζονται πιο δίκαια».

Οι κυνικοί ίσως απορρίψουν την ιδέα της αξιοποίησης της λάβας ως καθαρή τρέλα. Ας μη ξεχνάμε όμως πως μία χώρα που κάποτε εξαρτιόταν πλήρως από το πετρέλαιο, η Ισλανδία σήμερα καλύπτει το 85% της ηλεκτρικής ενέργειας και της θέρμανσής της από ανανεώσιμες πηγές.

*Με στοιχεία από το Technology Review.

 

➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Instagram.