Το πρώτο πράγμα που παρατηρεί κανείς, περνώντας από τον καυτό ήλιο του Σαχέλ στο θολωτό κτίριο από λατερίτη είναι πόσο δροσερό είναι. Δεν υπάρχει κλιματισμός, μόνο σκιά και φυσικός αερισμός. Ο Ντιεμπέντο Φράνσις Κερέ, ο αρχιτέκτονας πίσω από το νέο μαυσωλείο στην Ουαγκαντούγκου, την πρωτεύουσα της Μπουρκίνα Φάσο, επιδιώκει να χρησιμοποιεί μόνο υλικά που μπορούν να βρεθούν τοπικά. «Είμαι οπορτουνιστής των δομικών υλικών. Κοιτάζω γύρω μου να δω τι υπάρχει σε αφθονία και πως το χρησιμοποιούν οι άνθρωποι, και προσπαθώ να κάνω κάτι καινούργιο». Το αποτέλεσμα είναι ένα κτίριο τόσο λιτό και κομψό που μοιάζει με ναό του αρχαίου κόσμου.
Το 2022, ο Κερέ έγινε ο πρώτος μαύρος αρχιτέκτονας που τιμήθηκε με το περίφημο βραβείο Pritzker (το οποίο θεωρείται το “Νόμπελ” της αρχιτεκτονικής). Είναι ο πιο γνωστός από μια ομάδα Αφρικανών αρχιτεκτόνων που οι ιδέες τους, τους καθιστούν πρωτοπόρους. Συγκεκριμένα δείχνουν πως μπορεί κανείς να χτίσει βιώσιμα σε έναν πλανήτη που θερμαίνεται και μεταβάλλεται — και μάλιστα με χαμηλό κόστος. Σε μια εποχή που η αφρικανική μουσική, τέχνη και τηλεόραση εισέρχονται στο παγκόσμιο πολιτιστικό προσκήνιο, η αρχιτεκτονική και ο σχεδιασμός της ηπείρου γίνονται επίσης ολοένα και πιο επιδραστικά.
Νωρίτερα και μάλιστα για πολύ καιρό οι ιδέες πήγαιναν προς την αντίθετη κατεύθυνση. Από τη δεκαετία του 1950, πολλά από τα σημαντικότερα δημόσια κτίρια στην Αφρική είχαν μοντερνιστικό ύφος. Ο «τροπικός μοντερνισμός» της μεταπολεμικής εποχής — ένα στυλ εμπνευσμένο από τη ριζική λειτουργικότητα του Λε Κορμπυζιέ — ήταν για τα νέα ανεξάρτητα αφρικανικά κράτη ένας τρόπος να προβάλλουν τον εαυτό τους στη διεθνή σκηνή, λέει η Τόσιν Οσινόουο, αρχιτέκτονας από τη Νιγηρία. Όμως οι αρχιτέκτονες αυτών των κτιρίων που ως επί το πλείστον δεν προέρχονταν από την Αφρική, συχνά χρησιμοποιούσαν υλικά ακατάλληλα για τα τοπικά κλίματα, όπως σκυρόδεμα (που μπορεί να ραγίσει ή να φουσκώσει λόγω της υγρασίας) και υαλοπίνακες (που μπορεί να καταστήσουν ένα κτίριο αποπνικτικό από τη ζέστη).
Τα λαμπερά κτίρια εξακολουθούν να έχουν απήχηση: ορισμένες αφρικανικές ελίτ «θέλουν κάτι που έχουν δει στον παγκόσμιο βορρά ή στο Ντουμπάι» υποστηρίζει ο Κούνλε Αντεγιέμι, επίσης αρχιτέκτονας από τη Νιγηρία. Αυτό μπορεί να οδηγήσει στην καλύτερη περίπτωση, σε βαρετή ομοιομορφία και στη χειρότερη σε φτηνή μίμηση. Στην Αιθιοπία, για παράδειγμα, το ιστορικό κέντρο της Αντίς Αμπέμπα κατεδαφίζεται για να δώσει τη θέση του σε μονότονες, πανομοιότυπες πολυκατοικίες εισαγόμενες από τον Κόλπο.
Ο Κερέ και οι ομότεχνοί του δείχνουν έναν άλλο δρόμο. Αντλούν έμπνευση από το άμεσο και το οικείο και όχι από στυλ και υλικά εισαγόμενα από αλλού. Η ρουστίκ όψη του John Randle Centre (JRC), ενός μουσείου που άνοιξε στο Λάγος το 2023, επιδιώκει να θυμίσει την παραδοσιακή τεχνική με λάσπη των Γιορούμπα, μιας από τις μεγαλύτερες εθνοτικές ομάδες της Νιγηρίας. Ο Σεούν Οντουγουόλε που σχεδίασε το JRC, λέει ότι πολλά νέα κτίρια στο Λάγος είναι «λευκά κουτιά αποκομμένα από το περιβάλλον τους». Στόχος του είναι να δημιουργεί κατασκευές σε αρμονία με «τη φύση και το φυσικό περιβάλλον».
Το ίδιο κάνει και η Σουμάγια Βάλι, αρχιτέκτονας από τη Νότια Αφρική, η οποία έχει αντλήσει έμπνευση από τα συστήματα ψύξης των τερμιτοφωλιών στις πρόσφατες δημιουργίες της. Η Μαριάμ Ισούφου από τον Νίγηρα, σχεδίασε το Ellen Johnson Sirleaf Presidential Centre στη Λιβερία με σχήμα εμπνευσμένο από τις παραδοσιακές καλύβες «palava», των οποίων οι σκεπές απομακρύνουν τις έντονες βροχές. Ήταν υποψήφια για το περίφημο βραβείο Aga Khan το 2022.
Ο Κερέ επηρεάστηκε από τον Τόμας Σανκάρα, πρώην πρόεδρο της Μπουρκίνα Φάσο, που κήρυττε την εθνική αυτάρκεια. (Το μαυσωλείο είναι μέρος ενός μνημείου προς τιμήν του Σανκάρα, ο οποίος δολοφονήθηκε εκεί το 1987.) Σχεδιαστικά αυτό σημαίνει έξυπνες επιλογές. Ο Κερέ χρησιμοποιεί πλίνθους από πηλό και χώμα, που μπορεί να κοστίζουν 20% έως και 70% λιγότερο από το σκυρόδεμα.
Οι ιδέες αυτών των αρχιτεκτόνων βρίσκουν ευρύτερο ακροατήριο. Στην Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής της Βενετίας το 2023, ίσως το σημαντικότερο γεγονός του κλάδου, πάνω από τους μισούς συμμετέχοντες ήταν από την Αφρική. Ο Κερέ έχει διδάξει στα πανεπιστήμια του Χάρβαρντ και του Γέιλ. «Αυτή είναι μια μοναδική στιγμή» τονίζει ο Μαρτίνο Στίερλι του Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης. «Έχουμε μια απίστευτα συναρπαστική γενιά Αφρικανών αρχιτεκτόνων που χτίζουν τοπικά, αλλά επηρεάζουν παγκόσμια».
Αυτό γίνεται φανερό από τις αναθέσεις έργων που κερδίζουν οι Αφρικανοί αρχιτέκτονες. Το πρώτο μεγάλο έργο του κ. Κερέ στις Ηνωμένες Πολιτείες είναι το Μουσείο Τέχνης του Λας Βέγκας, το οποίο αναμένεται να ανοίξει το 2028. Θα αντλεί έμπνευση από την κοντινή έρημο της Νεβάδα. Η κα Βάλι σχεδιάζει μια γέφυρα στο Βέλγιο που θα παραπέμπει στις παραδοσιακές ποταμόβιες λέμβους του Κονγκό.
Καθώς οι πολεοδόμοι σκέφτονται το μέλλον αλλά και τον τρέχοντα αντίκτυπο της οικοδομής στο κλίμα, στρέφονται στα υλικά και τις μεθόδους της αφρικανικής ηπείρου. (Αρκεί να σημειωθεί ότι η παραγωγή τσιμέντου ευθύνεται για περίπου το 8% των παγκόσμιων εκπομπών CO₂.) Ο κ. Αντεγιέμι έχει αποσπάσει διεθνή αναγνώριση για τις «υδάτινες πόλεις» του: πλωτούς οικισμούς σχεδιασμένους ως απάντηση στην έλλειψη γης σε ταχέως αναπτυσσόμενες μητροπόλεις όπως το Λάγος, αλλά και στην άνοδο της στάθμης της θάλασσας.
Καινοτομίες σχεδίασης που πρωτοεμφανίστηκαν στην Αφρική κερδίζουν έδαφος και αλλού. Οι τεχνικές «παθητικής ψύξης» όπως αυτές που χρησιμοποιούνται στο μαυσωλείο εφαρμόζονται όλο και συχνότερα σε θερμές χώρες παγκοσμίως. Δυτικοί αρχιτέκτονες όπως ο Ντέιβιντ Τσίπερφιλντ, που κέρδισε το Pritzker το 2023, αξιοποιούν τα ίδια βιώσιμα δομικά υλικά, όπως το συμπιεσμένο χώμα και ο πηλός. Ο κ. Κερέ λέει πως τέτοιες προσεγγίσεις συχνά περιφρονούνταν ως «οπισθοδρομικές» όταν μεγάλωνε στην Μπουρκίνα Φάσο τη δεκαετία του 1970 και του ’80. Σήμερα όμως, περισσότερο από ποτέ, αυτές είναι το μέλλον.
*Με στοιχεία από τον Economist.
➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Instagram.
Το πρώτο πράγμα που παρατηρεί κανείς, περνώντας από τον καυτό ήλιο του Σαχέλ στο θολωτό κτίριο από λατερίτη είναι πόσο δροσερό είναι. Δεν υπάρχει κλιματισμός, μόνο σκιά και φυσικός αερισμός. Ο Ντιεμπέντο Φράνσις Κερέ, ο αρχιτέκτονας πίσω από το νέο μαυσωλείο στην Ουαγκαντούγκου, την πρωτεύουσα της Μπουρκίνα Φάσο, επιδιώκει να χρησιμοποιεί μόνο υλικά που μπορούν να βρεθούν τοπικά. «Είμαι οπορτουνιστής των δομικών υλικών. Κοιτάζω γύρω μου να δω τι υπάρχει σε αφθονία και πως το χρησιμοποιούν οι άνθρωποι, και προσπαθώ να κάνω κάτι καινούργιο». Το αποτέλεσμα είναι ένα κτίριο τόσο λιτό και κομψό που μοιάζει με ναό του αρχαίου κόσμου.
Το 2022, ο Κερέ έγινε ο πρώτος μαύρος αρχιτέκτονας που τιμήθηκε με το περίφημο βραβείο Pritzker (το οποίο θεωρείται το “Νόμπελ” της αρχιτεκτονικής). Είναι ο πιο γνωστός από μια ομάδα Αφρικανών αρχιτεκτόνων που οι ιδέες τους, τους καθιστούν πρωτοπόρους. Συγκεκριμένα δείχνουν πως μπορεί κανείς να χτίσει βιώσιμα σε έναν πλανήτη που θερμαίνεται και μεταβάλλεται — και μάλιστα με χαμηλό κόστος. Σε μια εποχή που η αφρικανική μουσική, τέχνη και τηλεόραση εισέρχονται στο παγκόσμιο πολιτιστικό προσκήνιο, η αρχιτεκτονική και ο σχεδιασμός της ηπείρου γίνονται επίσης ολοένα και πιο επιδραστικά.
Νωρίτερα και μάλιστα για πολύ καιρό οι ιδέες πήγαιναν προς την αντίθετη κατεύθυνση. Από τη δεκαετία του 1950, πολλά από τα σημαντικότερα δημόσια κτίρια στην Αφρική είχαν μοντερνιστικό ύφος. Ο «τροπικός μοντερνισμός» της μεταπολεμικής εποχής — ένα στυλ εμπνευσμένο από τη ριζική λειτουργικότητα του Λε Κορμπυζιέ — ήταν για τα νέα ανεξάρτητα αφρικανικά κράτη ένας τρόπος να προβάλλουν τον εαυτό τους στη διεθνή σκηνή, λέει η Τόσιν Οσινόουο, αρχιτέκτονας από τη Νιγηρία. Όμως οι αρχιτέκτονες αυτών των κτιρίων που ως επί το πλείστον δεν προέρχονταν από την Αφρική, συχνά χρησιμοποιούσαν υλικά ακατάλληλα για τα τοπικά κλίματα, όπως σκυρόδεμα (που μπορεί να ραγίσει ή να φουσκώσει λόγω της υγρασίας) και υαλοπίνακες (που μπορεί να καταστήσουν ένα κτίριο αποπνικτικό από τη ζέστη).
Τα λαμπερά κτίρια εξακολουθούν να έχουν απήχηση: ορισμένες αφρικανικές ελίτ «θέλουν κάτι που έχουν δει στον παγκόσμιο βορρά ή στο Ντουμπάι» υποστηρίζει ο Κούνλε Αντεγιέμι, επίσης αρχιτέκτονας από τη Νιγηρία. Αυτό μπορεί να οδηγήσει στην καλύτερη περίπτωση, σε βαρετή ομοιομορφία και στη χειρότερη σε φτηνή μίμηση. Στην Αιθιοπία, για παράδειγμα, το ιστορικό κέντρο της Αντίς Αμπέμπα κατεδαφίζεται για να δώσει τη θέση του σε μονότονες, πανομοιότυπες πολυκατοικίες εισαγόμενες από τον Κόλπο.
Ο Κερέ και οι ομότεχνοί του δείχνουν έναν άλλο δρόμο. Αντλούν έμπνευση από το άμεσο και το οικείο και όχι από στυλ και υλικά εισαγόμενα από αλλού. Η ρουστίκ όψη του John Randle Centre (JRC), ενός μουσείου που άνοιξε στο Λάγος το 2023, επιδιώκει να θυμίσει την παραδοσιακή τεχνική με λάσπη των Γιορούμπα, μιας από τις μεγαλύτερες εθνοτικές ομάδες της Νιγηρίας. Ο Σεούν Οντουγουόλε που σχεδίασε το JRC, λέει ότι πολλά νέα κτίρια στο Λάγος είναι «λευκά κουτιά αποκομμένα από το περιβάλλον τους». Στόχος του είναι να δημιουργεί κατασκευές σε αρμονία με «τη φύση και το φυσικό περιβάλλον».
Το ίδιο κάνει και η Σουμάγια Βάλι, αρχιτέκτονας από τη Νότια Αφρική, η οποία έχει αντλήσει έμπνευση από τα συστήματα ψύξης των τερμιτοφωλιών στις πρόσφατες δημιουργίες της. Η Μαριάμ Ισούφου από τον Νίγηρα, σχεδίασε το Ellen Johnson Sirleaf Presidential Centre στη Λιβερία με σχήμα εμπνευσμένο από τις παραδοσιακές καλύβες «palava», των οποίων οι σκεπές απομακρύνουν τις έντονες βροχές. Ήταν υποψήφια για το περίφημο βραβείο Aga Khan το 2022.
Ο Κερέ επηρεάστηκε από τον Τόμας Σανκάρα, πρώην πρόεδρο της Μπουρκίνα Φάσο, που κήρυττε την εθνική αυτάρκεια. (Το μαυσωλείο είναι μέρος ενός μνημείου προς τιμήν του Σανκάρα, ο οποίος δολοφονήθηκε εκεί το 1987.) Σχεδιαστικά αυτό σημαίνει έξυπνες επιλογές. Ο Κερέ χρησιμοποιεί πλίνθους από πηλό και χώμα, που μπορεί να κοστίζουν 20% έως και 70% λιγότερο από το σκυρόδεμα.
Οι ιδέες αυτών των αρχιτεκτόνων βρίσκουν ευρύτερο ακροατήριο. Στην Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής της Βενετίας το 2023, ίσως το σημαντικότερο γεγονός του κλάδου, πάνω από τους μισούς συμμετέχοντες ήταν από την Αφρική. Ο Κερέ έχει διδάξει στα πανεπιστήμια του Χάρβαρντ και του Γέιλ. «Αυτή είναι μια μοναδική στιγμή» τονίζει ο Μαρτίνο Στίερλι του Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης. «Έχουμε μια απίστευτα συναρπαστική γενιά Αφρικανών αρχιτεκτόνων που χτίζουν τοπικά, αλλά επηρεάζουν παγκόσμια».
Αυτό γίνεται φανερό από τις αναθέσεις έργων που κερδίζουν οι Αφρικανοί αρχιτέκτονες. Το πρώτο μεγάλο έργο του κ. Κερέ στις Ηνωμένες Πολιτείες είναι το Μουσείο Τέχνης του Λας Βέγκας, το οποίο αναμένεται να ανοίξει το 2028. Θα αντλεί έμπνευση από την κοντινή έρημο της Νεβάδα. Η κα Βάλι σχεδιάζει μια γέφυρα στο Βέλγιο που θα παραπέμπει στις παραδοσιακές ποταμόβιες λέμβους του Κονγκό.
Καθώς οι πολεοδόμοι σκέφτονται το μέλλον αλλά και τον τρέχοντα αντίκτυπο της οικοδομής στο κλίμα, στρέφονται στα υλικά και τις μεθόδους της αφρικανικής ηπείρου. (Αρκεί να σημειωθεί ότι η παραγωγή τσιμέντου ευθύνεται για περίπου το 8% των παγκόσμιων εκπομπών CO₂.) Ο κ. Αντεγιέμι έχει αποσπάσει διεθνή αναγνώριση για τις «υδάτινες πόλεις» του: πλωτούς οικισμούς σχεδιασμένους ως απάντηση στην έλλειψη γης σε ταχέως αναπτυσσόμενες μητροπόλεις όπως το Λάγος, αλλά και στην άνοδο της στάθμης της θάλασσας.
Καινοτομίες σχεδίασης που πρωτοεμφανίστηκαν στην Αφρική κερδίζουν έδαφος και αλλού. Οι τεχνικές «παθητικής ψύξης» όπως αυτές που χρησιμοποιούνται στο μαυσωλείο εφαρμόζονται όλο και συχνότερα σε θερμές χώρες παγκοσμίως. Δυτικοί αρχιτέκτονες όπως ο Ντέιβιντ Τσίπερφιλντ, που κέρδισε το Pritzker το 2023, αξιοποιούν τα ίδια βιώσιμα δομικά υλικά, όπως το συμπιεσμένο χώμα και ο πηλός. Ο κ. Κερέ λέει πως τέτοιες προσεγγίσεις συχνά περιφρονούνταν ως «οπισθοδρομικές» όταν μεγάλωνε στην Μπουρκίνα Φάσο τη δεκαετία του 1970 και του ’80. Σήμερα όμως, περισσότερο από ποτέ, αυτές είναι το μέλλον.
*Με στοιχεία από τον Economist.
➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Instagram.
