Η αλλαγή στο εργασιακό τοπίο δεν είναι απλώς τεχνολογική αλλά υπαρξιακή και ήδη η Gen Z δείχνει να αρνείται το παραδοσιακό μοντέλο 9-to-5. Η εργασία, όπως την γνωρίζουμε με ένα σταθερό ωράριο, μισθό, εξέλιξη, ασφάλεια,όλα αυτά μοιάζουν ολοένα και περισσότερο με «εκείνη την εποχή που οι άνθρωποι δούλευαν…». Η έλευση της τεχνητής νοημοσύνης και των αυτοματισμών συνειδητοποιείται ως πιθανότητα μαζικής εκτόπισης θέσεων εργασίας και σύμφωνα με διεθνείς εκτιμήσεις, εκατομμύρια θέσεις ίσως αυτοματοποιηθούν στο άμεσο μέλλον, με αποτέλεσμα τον επαναπροσδιορισμό της έννοιας της εργασίας και της αξίας της. Η Gen Z, από την πλευρά της, φαίνεται ήδη έτοιμη να αποχωρήσει από τη συμβατική εργασία, καθώς τα τρία τέταρτα της δηλώνουν ότι δεν επιθυμούν να εργαστούν με τον παραδοσιακό τρόπο, ενώ ένα στα δέκα δηλώνει ότι δεν σκοπεύει ποτέ να ενταχθεί στην αγορά εργασίας όπως την ξέρουμε.
Αλλά σε ποιο μέλλον κοιτάζουμε; Και πόσο – ή και πότε- θα είναι αυτό βιώσιμο; Μετά την πανδημία, όταν πολλά «μη ουσιώδη» επαγγέλματα τέθηκαν σε αναστολή, πολλοί απέκτησαν μια πρόγευση του τι μπορεί να σημαίνει ζωή χωρίς δουλειά, ή με πολύ λιγότερη δουλειά. Η εμπειρία αυτή έφερε στην επιφάνεια ερωτήματα που έως τότε θεωρούνταν θεωρητικά όπως: Τι από την εργασία μας είναι πραγματικά απαραίτητο; Τι είναι αυτό που δίνει νόημα; Και τι θα γίνει όταν η όποια μορφή τεχνητής νοημοσύνης αναλάβει το μεγαλύτερο μέρος της παραγωγικής διαδικασίας;
Οι φιλόσοφοι και κοινωνιολόγοι υποστηρίζουν ότι αυτή η μετάβαση μπορεί να ανοίξει έναν δρόμο σε μια κοινωνία όπου η εργασία δε θα είναι απλά «σωτηρία για να ζεις», αλλά επιλογή για να δημιουργείς, να φροντίζεις, να εξελίσσεσαι, να ζεις. Στο υπόδειγμά τους, δεν πρόκειται για τεμπελιά αλλά για ελευθερία. Μια ελευθερία από τη μισθωτή σκλαβιά, ώστε να αφιερωθούμε σε δημιουργικές, ουσιαστικές, ανθρώπινες δραστηριότητες που έχουμε αφήσει στην άκρη κυνηγώντας την επιβίωση μέσα στα καπιταλιστικά συστήματα που ζούμε.
Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα «κλειδιά» σε αυτή τη συζήτηση είναι η έννοια του Καθολικού Βασικού Εισοδήματος (ΚΒΕ). Η ιδέα ότι κάθε πολίτης θα λαμβάνει ένα σταθερό εισόδημα χωρίς υποχρέωση εργασίας, ώστε να μπορεί να επιλέξει πώς και πού θα διαθέσει το χρόνο του, κάτι που σε γεγονός επαναφέρει στο προσκήνιο ερωτήματα όπως: Πόση εργασία χρειάζεται πραγματικά; Και ποιοι αποφασίζουν τι θεωρείται «χρήσιμη» εργασία; Οι πρώτες δοκιμές ΚΒΕ δείχνουν ότι οι δικαιούχοι δεν εγκαταλείπουν τη ζωή, αλλά στρέφονται περισσότερο σε φροντίδα, εκπαίδευση, συμμέτοχη στην κοινότητα, ενώ ταυτόχρονα έχουν τη δυνατότητα να πουν «δεν θέλω πια αυτή τη δουλειά».
Όμως, η εφαρμογή ενός τέτοιου μοντέλου δεν είναι απλή και προϋποθέτει πολιτική βούληση, ριζική αναθεώρηση της εργασιακής ηθικής, αλλά και αντιμετώπιση της ανισότητας που ήδη κυριαρχεί στο εργασιακό παρόν. Η τεχνολογική πρόοδος δεν είχε έως σήμερα αντίστοιχες κοινωνικές ανταμοιβές για όλους, αντίθετα, οι πιο πλούσιοι έγιναν πλουσιότεροι, η μεσαία τάξη σχεδόν εξαφανίστηκε, και οι φτωχοί έγιναν ακόμα φτωχότεροι.
Η ηθική της μη εργασίας και η ανάγκη για μια άλλη μορφή εργασίας
Ένα άλλο κρίσιμο σημείο είναι η επαναπροσέγγιση της έννοιας της «εργασίας» είναι του τι θεωρούμε ως εργασία όταν δεν πληρωνόμαστε άμεσα για αυτήν; Για παράδειγμα, η φροντίδα των ηλικιωμένων, η δημιουργικότητα, ο εθελοντισμός, η πρώιμη εκπαίδευση, όλα είναι πράγματα που μπορούν να ενταχθούν σε μια ευρύτερη θεώρηση της ανθρώπινης δράσης. Σε ένα μέλλον όπου οι «μηχανές» θα αναλαμβάνουν τα «βαριά» καθήκοντα, ίσως η ανθρωπότητα να επικεντρωθεί σε ό,τι είναι βαθιά ανθρώπινο όπως η δημιουργία, η κοινωνική σύνδεση και η προσωπική εξέλιξη.
Αλλά υπάρχει και η αντίθετη προοπτική που δείχνει ότι η μη εργασία, αν δεν συνοδευτεί από έναν επαναπροσδιορισμό, μπορεί να οδηγήσει σε αποξένωση, εθισμό στην κατανάλωση και περιορισμό της ενεργούς ζωής στο «gaming» και στα ψηφιακά μέσα. Η πρόκληση είναι να μετατρέψουμε τη «μαγική» ιδέα ενός κόσμου χωρίς δουλειά σε έναν κόσμο όπου η ελευθερία χρόνου συνδυάζεται με νόημα στη ζωή μας.
Η τεχνολογία και κυρίως η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να αποτελέσει μέσο απελευθέρωσης ή μέσο νέας εκμετάλλευσης. Όταν και πάλι λίγοι είναι εκείνοι που θα ελέγχουν τα εργαλεία, οι πολλοί μπορεί να μείνουν εκτός και να γίνουν έρμαια όσων έχουν την «εξουσία της τεχνολογικής εξέλιξης». Αν η αυτοματοποίηση αυξήσει την παραγωγικότητα αλλά όχι την κοινωνική δικαιοσύνη, τότε το σενάριο είναι δυστοπικό και οι περισσότεροι άνεργοι, οι μεγαλύτερες ανισότητες και η λιγότερη ελευθερία θα είναι η νέα απάνθρωπη πραγματικότητα.
Έτσι, το μέλλον της εργασίας ή της μη-εργασίας, σαφώς και δεν μόνο είναι θέμα τεχνολογίας, αλλά πολιτικής και ηθικής. Η απόφαση δεν είναι αν «θα εργαζόμαστε ή όχι;» αλλά «πώς θα ζούμε όταν δεν χρειάζεται να εργαζόμαστε για να ζούμε;».
Το πρώτο βήμα είναι να αναρωτηθούμε: Ποιο είδος εργασίας θέλουμε και για ποιον; Σκοπός είναι να επικεντρωθούμε στην ανθρώπινη αξία και όχι στη μεγιστοποίηση της παραγωγή, ίσως είναι η σωστή κίνηση που μπορεί να ανοίξει τον δρόμο. Επίσης, η κοινωνική πολιτική πρέπει να επικεντρωθεί όχι μόνο στο «δουλεύω» αλλά και στο «ζω», στο «φροντίζω», στο «συνδέομαι». Φυσικά, χρειάζεται η ουσιαστική συμμετοχή των πολιτών όχι ως παθητικοί θεατές, αλλά ως συνδιαμορφωτές του μέλλοντος, ώστε η AI να υπηρετήσει το κοινό καλό και όχι μόνο τα οικονομικά συμφέροντα.
Σε ένα κόσμο όπου η έννοια της «δουλειάς» μεταλλάσσεται, και μπορεί ακόμη και να εξαφανιστεί ως αναγκαιότητα, το πραγματικό ερώτημα δεν είναι μόνο «Tι θα κάνουμε όταν δε χρειάζεται να δουλεύουμε;» αλλά «Πώς θα ζούμε όταν μπορούμε να επιλέξουμε να μη δουλεύουμε και αν τελικά αυτό θα μας επιτραπεί από την όποια εξουσία βρεθεί να διαχειρίζεται την τεχνολογική εξέλιξη». Τα ρομπότ λοιπόν μπορούν να αναλάβουν τα καθήκοντα, αλλά η ανθρωπότητα πρέπει να διεκδικήσει το νόημα και να υπερασπιστεί την ελευθέρια και την αξιοπρέπεια της.
➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Instagram.
Η αλλαγή στο εργασιακό τοπίο δεν είναι απλώς τεχνολογική αλλά υπαρξιακή και ήδη η Gen Z δείχνει να αρνείται το παραδοσιακό μοντέλο 9-to-5. Η εργασία, όπως την γνωρίζουμε με ένα σταθερό ωράριο, μισθό, εξέλιξη, ασφάλεια,όλα αυτά μοιάζουν ολοένα και περισσότερο με «εκείνη την εποχή που οι άνθρωποι δούλευαν…». Η έλευση της τεχνητής νοημοσύνης και των αυτοματισμών συνειδητοποιείται ως πιθανότητα μαζικής εκτόπισης θέσεων εργασίας και σύμφωνα με διεθνείς εκτιμήσεις, εκατομμύρια θέσεις ίσως αυτοματοποιηθούν στο άμεσο μέλλον, με αποτέλεσμα τον επαναπροσδιορισμό της έννοιας της εργασίας και της αξίας της. Η Gen Z, από την πλευρά της, φαίνεται ήδη έτοιμη να αποχωρήσει από τη συμβατική εργασία, καθώς τα τρία τέταρτα της δηλώνουν ότι δεν επιθυμούν να εργαστούν με τον παραδοσιακό τρόπο, ενώ ένα στα δέκα δηλώνει ότι δεν σκοπεύει ποτέ να ενταχθεί στην αγορά εργασίας όπως την ξέρουμε.
Αλλά σε ποιο μέλλον κοιτάζουμε; Και πόσο – ή και πότε- θα είναι αυτό βιώσιμο; Μετά την πανδημία, όταν πολλά «μη ουσιώδη» επαγγέλματα τέθηκαν σε αναστολή, πολλοί απέκτησαν μια πρόγευση του τι μπορεί να σημαίνει ζωή χωρίς δουλειά, ή με πολύ λιγότερη δουλειά. Η εμπειρία αυτή έφερε στην επιφάνεια ερωτήματα που έως τότε θεωρούνταν θεωρητικά όπως: Τι από την εργασία μας είναι πραγματικά απαραίτητο; Τι είναι αυτό που δίνει νόημα; Και τι θα γίνει όταν η όποια μορφή τεχνητής νοημοσύνης αναλάβει το μεγαλύτερο μέρος της παραγωγικής διαδικασίας;
Οι φιλόσοφοι και κοινωνιολόγοι υποστηρίζουν ότι αυτή η μετάβαση μπορεί να ανοίξει έναν δρόμο σε μια κοινωνία όπου η εργασία δε θα είναι απλά «σωτηρία για να ζεις», αλλά επιλογή για να δημιουργείς, να φροντίζεις, να εξελίσσεσαι, να ζεις. Στο υπόδειγμά τους, δεν πρόκειται για τεμπελιά αλλά για ελευθερία. Μια ελευθερία από τη μισθωτή σκλαβιά, ώστε να αφιερωθούμε σε δημιουργικές, ουσιαστικές, ανθρώπινες δραστηριότητες που έχουμε αφήσει στην άκρη κυνηγώντας την επιβίωση μέσα στα καπιταλιστικά συστήματα που ζούμε.
Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα «κλειδιά» σε αυτή τη συζήτηση είναι η έννοια του Καθολικού Βασικού Εισοδήματος (ΚΒΕ). Η ιδέα ότι κάθε πολίτης θα λαμβάνει ένα σταθερό εισόδημα χωρίς υποχρέωση εργασίας, ώστε να μπορεί να επιλέξει πώς και πού θα διαθέσει το χρόνο του, κάτι που σε γεγονός επαναφέρει στο προσκήνιο ερωτήματα όπως: Πόση εργασία χρειάζεται πραγματικά; Και ποιοι αποφασίζουν τι θεωρείται «χρήσιμη» εργασία; Οι πρώτες δοκιμές ΚΒΕ δείχνουν ότι οι δικαιούχοι δεν εγκαταλείπουν τη ζωή, αλλά στρέφονται περισσότερο σε φροντίδα, εκπαίδευση, συμμέτοχη στην κοινότητα, ενώ ταυτόχρονα έχουν τη δυνατότητα να πουν «δεν θέλω πια αυτή τη δουλειά».
Όμως, η εφαρμογή ενός τέτοιου μοντέλου δεν είναι απλή και προϋποθέτει πολιτική βούληση, ριζική αναθεώρηση της εργασιακής ηθικής, αλλά και αντιμετώπιση της ανισότητας που ήδη κυριαρχεί στο εργασιακό παρόν. Η τεχνολογική πρόοδος δεν είχε έως σήμερα αντίστοιχες κοινωνικές ανταμοιβές για όλους, αντίθετα, οι πιο πλούσιοι έγιναν πλουσιότεροι, η μεσαία τάξη σχεδόν εξαφανίστηκε, και οι φτωχοί έγιναν ακόμα φτωχότεροι.
Η ηθική της μη εργασίας και η ανάγκη για μια άλλη μορφή εργασίας
Ένα άλλο κρίσιμο σημείο είναι η επαναπροσέγγιση της έννοιας της «εργασίας» είναι του τι θεωρούμε ως εργασία όταν δεν πληρωνόμαστε άμεσα για αυτήν; Για παράδειγμα, η φροντίδα των ηλικιωμένων, η δημιουργικότητα, ο εθελοντισμός, η πρώιμη εκπαίδευση, όλα είναι πράγματα που μπορούν να ενταχθούν σε μια ευρύτερη θεώρηση της ανθρώπινης δράσης. Σε ένα μέλλον όπου οι «μηχανές» θα αναλαμβάνουν τα «βαριά» καθήκοντα, ίσως η ανθρωπότητα να επικεντρωθεί σε ό,τι είναι βαθιά ανθρώπινο όπως η δημιουργία, η κοινωνική σύνδεση και η προσωπική εξέλιξη.
Αλλά υπάρχει και η αντίθετη προοπτική που δείχνει ότι η μη εργασία, αν δεν συνοδευτεί από έναν επαναπροσδιορισμό, μπορεί να οδηγήσει σε αποξένωση, εθισμό στην κατανάλωση και περιορισμό της ενεργούς ζωής στο «gaming» και στα ψηφιακά μέσα. Η πρόκληση είναι να μετατρέψουμε τη «μαγική» ιδέα ενός κόσμου χωρίς δουλειά σε έναν κόσμο όπου η ελευθερία χρόνου συνδυάζεται με νόημα στη ζωή μας.
Η τεχνολογία και κυρίως η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να αποτελέσει μέσο απελευθέρωσης ή μέσο νέας εκμετάλλευσης. Όταν και πάλι λίγοι είναι εκείνοι που θα ελέγχουν τα εργαλεία, οι πολλοί μπορεί να μείνουν εκτός και να γίνουν έρμαια όσων έχουν την «εξουσία της τεχνολογικής εξέλιξης». Αν η αυτοματοποίηση αυξήσει την παραγωγικότητα αλλά όχι την κοινωνική δικαιοσύνη, τότε το σενάριο είναι δυστοπικό και οι περισσότεροι άνεργοι, οι μεγαλύτερες ανισότητες και η λιγότερη ελευθερία θα είναι η νέα απάνθρωπη πραγματικότητα.
Έτσι, το μέλλον της εργασίας ή της μη-εργασίας, σαφώς και δεν μόνο είναι θέμα τεχνολογίας, αλλά πολιτικής και ηθικής. Η απόφαση δεν είναι αν «θα εργαζόμαστε ή όχι;» αλλά «πώς θα ζούμε όταν δεν χρειάζεται να εργαζόμαστε για να ζούμε;».
Το πρώτο βήμα είναι να αναρωτηθούμε: Ποιο είδος εργασίας θέλουμε και για ποιον; Σκοπός είναι να επικεντρωθούμε στην ανθρώπινη αξία και όχι στη μεγιστοποίηση της παραγωγή, ίσως είναι η σωστή κίνηση που μπορεί να ανοίξει τον δρόμο. Επίσης, η κοινωνική πολιτική πρέπει να επικεντρωθεί όχι μόνο στο «δουλεύω» αλλά και στο «ζω», στο «φροντίζω», στο «συνδέομαι». Φυσικά, χρειάζεται η ουσιαστική συμμετοχή των πολιτών όχι ως παθητικοί θεατές, αλλά ως συνδιαμορφωτές του μέλλοντος, ώστε η AI να υπηρετήσει το κοινό καλό και όχι μόνο τα οικονομικά συμφέροντα.
Σε ένα κόσμο όπου η έννοια της «δουλειάς» μεταλλάσσεται, και μπορεί ακόμη και να εξαφανιστεί ως αναγκαιότητα, το πραγματικό ερώτημα δεν είναι μόνο «Tι θα κάνουμε όταν δε χρειάζεται να δουλεύουμε;» αλλά «Πώς θα ζούμε όταν μπορούμε να επιλέξουμε να μη δουλεύουμε και αν τελικά αυτό θα μας επιτραπεί από την όποια εξουσία βρεθεί να διαχειρίζεται την τεχνολογική εξέλιξη». Τα ρομπότ λοιπόν μπορούν να αναλάβουν τα καθήκοντα, αλλά η ανθρωπότητα πρέπει να διεκδικήσει το νόημα και να υπερασπιστεί την ελευθέρια και την αξιοπρέπεια της.
➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Instagram.
