Το ερώτημα ακούγεται απλό, σχεδόν ρητορικό: ποιος μαθαίνει από ποιον; Ο άνθρωπος από τη μηχανή ή η μηχανή από τον άνθρωπο; Πίσω από αυτό το φαινομενικά αυτονόητο δίλημμα κρύβεται μια βαθιά πολιτισμική, φιλοσοφική και τεχνολογική ανατροπή. Ζούμε σε μια εποχή όπου οι ρόλοι αντιστρέφονται σιωπηλά. Οι αλγόριθμοι, τα προγράμματα και τα “έξυπνα” δίκτυα, που δημιουργήθηκαν για να μιμηθούν και να ενισχύσουν την ανθρώπινη σκέψη.
Για να κατανοήσει κανείς το βάθος αυτής της αλλαγής, πρέπει πρώτα να θυμηθεί πως ξεκίνησαν όλα. Οι πρώτοι υπολογιστές δεν είχαν τίποτα από τη “μαγεία” που σήμερα αποδίδουμε στην τεχνητή νοημοσύνη. Ήταν απλώς λογιστικές μηχανές, προγραμματισμένες να εκτελούν πράξεις με μαθηματική ακρίβεια. Η γνώση τους ήταν δανεική, μια μεταφορά ανθρώπινης εντολής σε κώδικα. Ο άνθρωπος δίδασκε, η μηχανή εκτελούσε. Ήταν ένα ξεκάθαρο συμβόλαιο εξουσίας: το μυαλό πάνω από το μέταλλο.
Σήμερα, αυτό το συμβόλαιο έχει αρχίσει να διαρρηγνύεται. Ο αλγόριθμος δεν αρκείται πλέον στο να εκτελεί … μαθαίνει. Συλλέγει, συγκρίνει, συνθέτει, και το πιο ανησυχητικό: προβλέπει. Η μηχανή γνωρίζει τον χρήστη πριν ο ίδιος συνειδητοποιήσει τις επιθυμίες του. Μας σερβίρει τη μουσική που θα αγαπήσουμε, τις ειδήσεις που θα μας εξοργίσουν, τα προϊόντα που “χρειάζεται” να αγοράσουμε. Οι επιλογές μας παύουν να είναι αποκλειστικά δικές μας. Ο άνθρωπος αρχίζει να μαθαίνει ή μάλλον να προσαρμόζεται στις προσδοκίες της μηχανής.
Στον πυρήνα της τεχνητής νοημοσύνης βρίσκεται η μηχανική μάθηση: η ικανότητα ενός συστήματος να αναγνωρίζει μοτίβα μέσα από δεδομένα και να βελτιώνει τις επιδόσεις του χωρίς ρητή καθοδήγηση. Αυτό όμως σημαίνει ότι η μηχανή εκπαιδεύεται πάνω στο ανθρώπινο υλικό στις συνήθειες, στις προτιμήσεις, στις προκαταλήψεις μας. Αν ο αλγόριθμος μαθαίνει από εμάς, τότε το είδωλο που σχηματίζει είναι βαθιά ανθρώπινο: με τις ίδιες μεροληψίες, τις ίδιες φοβίες, την ίδια τάση για επιβεβαίωση. Ο αλγόριθμος δεν είναι ουδέτερος. είναι μια μορφή συλλογικής συνείδησης σε ψηφιακή μετάφραση.
Κάπου εκεί αρχίζει το παράδοξο. Όσο περισσότερο ο άνθρωπος “ταΐζει” τη μηχανή με δεδομένα, τόσο περισσότερο εξαρτάται από τις απαντήσεις της. Σαν μαθητής που εμπιστεύεται απόλυτα τον δάσκαλό του, ξεχνά να αμφισβητεί. Η μηχανή μετατρέπεται από εργαλείο σε αυθεντία. Το ChatGPT, οι πλατφόρμες προτάσεων, τα “έξυπνα” συστήματα αναζήτησης και οι βοηθοί τεχνητής νοημοσύνης λειτουργούν σαν φίλτρα του πραγματικού: μας δείχνουν ό,τι θεωρούν ότι μας ενδιαφέρει, αποκλείοντας σιωπηλά το υπόλοιπο.
Η εκπαίδευση, η ενημέρωση, ακόμη και η δημιουργία αρχίζουν να διαμορφώνονται μέσα σε αυτόν τον ψηφιακό καθρέφτη. Ο νέος φιλόσοφος, ο συγγραφέας ή ο φοιτητής, δεν αντλεί πλέον από το άπειρο των εμπειριών, αλλά από το προεπιλεγμένο άπειρο ενός αλγορίθμου κι έτσι ο αλγόριθμος που αρχικά “έμαθε” από τον άνθρωπο, γίνεται τώρα ο κύριος τρόπος με τον οποίο ο άνθρωπος μαθαίνει για τον κόσμο.
Είναι λοιπόν αυτή η σχέση κυκλική ή ιεραρχική; Μήπως πρόκειται για ένα είδος νέας εξελικτικής συμμετρίας; Ο άνθρωπος διδάσκει τη μηχανή να σκέφτεται και η μηχανή, με τη σειρά της διδάσκει τον άνθρωπο να “σκέφτεται” μέσα στα όριά της. Το αποτέλεσμα είναι ένας ψηφιακός κύκλος ανατροφοδότησης, όπου η πληροφορία μεταμορφώνεται σε συνήθεια, η συνήθεια σε συμπεριφορά και η συμπεριφορά σε δεδομένα που τροφοδοτούν εκ νέου τη μηχανή.
Η ψυχολογία αυτής της εξάρτησης είναι αποκαλυπτική. Ο άνθρωπος αναζητά στον αλγόριθμο την ασφάλεια του προβλέψιμου. Η τεχνητή νοημοσύνη υπόσχεται απαντήσεις χωρίς αβεβαιότητα, κατευθύνσεις χωρίς κίνδυνο, λύσεις χωρίς κόπο. Όμως η ανθρώπινη συνείδηση εξελίχθηκε μέσα από το αβέβαιο, το απρόβλεπτο, το λάθος. Όταν παραχωρούμε τη διαδικασία της επιλογής στη μηχανή, παραχωρούμε και ένα κομμάτι της ελευθερίας μας ίσως το πιο ουσιώδες: την ελευθερία του να κάνουμε λάθος.
Η φιλοσοφία του 21ου αιώνα δε θα γραφτεί στα πανεπιστήμια αλλά στα data centers. Εκεί όπου αποθηκεύονται οι ιστορίες, οι επιθυμίες, οι συνομιλίες και τα δευτερόλεπτα της προσοχής δισεκατομμυρίων ανθρώπων. Ο αλγόριθμος δεν είναι απλώς ένας μαθητής. Δε μαθαίνει μόνο από εμάς, αλλά μας “ξαναγράφει” μέσα από τα δεδομένα που του προσφέρουμε.
Όσο πιο “έξυπνες” γίνονται οι μηχανές, τόσο πιο σημαντικό γίνεται να θυμόμαστε ποιοι είμαστε. Η μηχανή μαθαίνει από τον άνθρωπο, αλλά μόνο ο άνθρωπος μπορεί να δώσει στη γνώση της μηχανής νόημα. Η δημιουργικότητα, η ενσυναίσθηση, η ικανότητα να φανταζόμαστε το αδύνατο είναι τα κενά ανάμεσα στα bits, εκεί όπου ανθίζει το απρόβλεπτο της ανθρώπινης ψυχής.
Αν ο άνθρωπος δημιουργεί τη μηχανή για να κατανοήσει τον κόσμο κι αν η μηχανή αντανακλά πίσω του έναν πιο “έξυπνο” κόσμο, τότε αυτό που πραγματικά τίθεται υπό διακύβευση είναι η ίδια η έννοια της σοφίας, γιατί η γνώση όσο κι αν διευρύνεται από τους αλγορίθμους παραμένει εργαλείο. Η σοφία όμως η ικανότητα να χρησιμοποιούμε τη γνώση χωρίς να χάνουμε τον εαυτό μας παραμένει αποκλειστικά ανθρώπινη και ίσως όσο πιο πολύ μαθαίνουμε από τις μηχανές, τόσο πιο επιτακτικά να χρειάζεται να θυμόμαστε ότι η μεγαλύτερη μάθηση συμβαίνει ακόμη εκτός οθόνης: εκεί όπου ο άνθρωπος συναντά τον άνθρωπο.
➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Instagram.
Το ερώτημα ακούγεται απλό, σχεδόν ρητορικό: ποιος μαθαίνει από ποιον; Ο άνθρωπος από τη μηχανή ή η μηχανή από τον άνθρωπο; Πίσω από αυτό το φαινομενικά αυτονόητο δίλημμα κρύβεται μια βαθιά πολιτισμική, φιλοσοφική και τεχνολογική ανατροπή. Ζούμε σε μια εποχή όπου οι ρόλοι αντιστρέφονται σιωπηλά. Οι αλγόριθμοι, τα προγράμματα και τα “έξυπνα” δίκτυα, που δημιουργήθηκαν για να μιμηθούν και να ενισχύσουν την ανθρώπινη σκέψη.
Για να κατανοήσει κανείς το βάθος αυτής της αλλαγής, πρέπει πρώτα να θυμηθεί πως ξεκίνησαν όλα. Οι πρώτοι υπολογιστές δεν είχαν τίποτα από τη “μαγεία” που σήμερα αποδίδουμε στην τεχνητή νοημοσύνη. Ήταν απλώς λογιστικές μηχανές, προγραμματισμένες να εκτελούν πράξεις με μαθηματική ακρίβεια. Η γνώση τους ήταν δανεική, μια μεταφορά ανθρώπινης εντολής σε κώδικα. Ο άνθρωπος δίδασκε, η μηχανή εκτελούσε. Ήταν ένα ξεκάθαρο συμβόλαιο εξουσίας: το μυαλό πάνω από το μέταλλο.
Σήμερα, αυτό το συμβόλαιο έχει αρχίσει να διαρρηγνύεται. Ο αλγόριθμος δεν αρκείται πλέον στο να εκτελεί … μαθαίνει. Συλλέγει, συγκρίνει, συνθέτει, και το πιο ανησυχητικό: προβλέπει. Η μηχανή γνωρίζει τον χρήστη πριν ο ίδιος συνειδητοποιήσει τις επιθυμίες του. Μας σερβίρει τη μουσική που θα αγαπήσουμε, τις ειδήσεις που θα μας εξοργίσουν, τα προϊόντα που “χρειάζεται” να αγοράσουμε. Οι επιλογές μας παύουν να είναι αποκλειστικά δικές μας. Ο άνθρωπος αρχίζει να μαθαίνει ή μάλλον να προσαρμόζεται στις προσδοκίες της μηχανής.
Στον πυρήνα της τεχνητής νοημοσύνης βρίσκεται η μηχανική μάθηση: η ικανότητα ενός συστήματος να αναγνωρίζει μοτίβα μέσα από δεδομένα και να βελτιώνει τις επιδόσεις του χωρίς ρητή καθοδήγηση. Αυτό όμως σημαίνει ότι η μηχανή εκπαιδεύεται πάνω στο ανθρώπινο υλικό στις συνήθειες, στις προτιμήσεις, στις προκαταλήψεις μας. Αν ο αλγόριθμος μαθαίνει από εμάς, τότε το είδωλο που σχηματίζει είναι βαθιά ανθρώπινο: με τις ίδιες μεροληψίες, τις ίδιες φοβίες, την ίδια τάση για επιβεβαίωση. Ο αλγόριθμος δεν είναι ουδέτερος. είναι μια μορφή συλλογικής συνείδησης σε ψηφιακή μετάφραση.
Κάπου εκεί αρχίζει το παράδοξο. Όσο περισσότερο ο άνθρωπος “ταΐζει” τη μηχανή με δεδομένα, τόσο περισσότερο εξαρτάται από τις απαντήσεις της. Σαν μαθητής που εμπιστεύεται απόλυτα τον δάσκαλό του, ξεχνά να αμφισβητεί. Η μηχανή μετατρέπεται από εργαλείο σε αυθεντία. Το ChatGPT, οι πλατφόρμες προτάσεων, τα “έξυπνα” συστήματα αναζήτησης και οι βοηθοί τεχνητής νοημοσύνης λειτουργούν σαν φίλτρα του πραγματικού: μας δείχνουν ό,τι θεωρούν ότι μας ενδιαφέρει, αποκλείοντας σιωπηλά το υπόλοιπο.
Η εκπαίδευση, η ενημέρωση, ακόμη και η δημιουργία αρχίζουν να διαμορφώνονται μέσα σε αυτόν τον ψηφιακό καθρέφτη. Ο νέος φιλόσοφος, ο συγγραφέας ή ο φοιτητής, δεν αντλεί πλέον από το άπειρο των εμπειριών, αλλά από το προεπιλεγμένο άπειρο ενός αλγορίθμου κι έτσι ο αλγόριθμος που αρχικά “έμαθε” από τον άνθρωπο, γίνεται τώρα ο κύριος τρόπος με τον οποίο ο άνθρωπος μαθαίνει για τον κόσμο.
Είναι λοιπόν αυτή η σχέση κυκλική ή ιεραρχική; Μήπως πρόκειται για ένα είδος νέας εξελικτικής συμμετρίας; Ο άνθρωπος διδάσκει τη μηχανή να σκέφτεται και η μηχανή, με τη σειρά της διδάσκει τον άνθρωπο να “σκέφτεται” μέσα στα όριά της. Το αποτέλεσμα είναι ένας ψηφιακός κύκλος ανατροφοδότησης, όπου η πληροφορία μεταμορφώνεται σε συνήθεια, η συνήθεια σε συμπεριφορά και η συμπεριφορά σε δεδομένα που τροφοδοτούν εκ νέου τη μηχανή.
Η ψυχολογία αυτής της εξάρτησης είναι αποκαλυπτική. Ο άνθρωπος αναζητά στον αλγόριθμο την ασφάλεια του προβλέψιμου. Η τεχνητή νοημοσύνη υπόσχεται απαντήσεις χωρίς αβεβαιότητα, κατευθύνσεις χωρίς κίνδυνο, λύσεις χωρίς κόπο. Όμως η ανθρώπινη συνείδηση εξελίχθηκε μέσα από το αβέβαιο, το απρόβλεπτο, το λάθος. Όταν παραχωρούμε τη διαδικασία της επιλογής στη μηχανή, παραχωρούμε και ένα κομμάτι της ελευθερίας μας ίσως το πιο ουσιώδες: την ελευθερία του να κάνουμε λάθος.
Η φιλοσοφία του 21ου αιώνα δε θα γραφτεί στα πανεπιστήμια αλλά στα data centers. Εκεί όπου αποθηκεύονται οι ιστορίες, οι επιθυμίες, οι συνομιλίες και τα δευτερόλεπτα της προσοχής δισεκατομμυρίων ανθρώπων. Ο αλγόριθμος δεν είναι απλώς ένας μαθητής. Δε μαθαίνει μόνο από εμάς, αλλά μας “ξαναγράφει” μέσα από τα δεδομένα που του προσφέρουμε.
Όσο πιο “έξυπνες” γίνονται οι μηχανές, τόσο πιο σημαντικό γίνεται να θυμόμαστε ποιοι είμαστε. Η μηχανή μαθαίνει από τον άνθρωπο, αλλά μόνο ο άνθρωπος μπορεί να δώσει στη γνώση της μηχανής νόημα. Η δημιουργικότητα, η ενσυναίσθηση, η ικανότητα να φανταζόμαστε το αδύνατο είναι τα κενά ανάμεσα στα bits, εκεί όπου ανθίζει το απρόβλεπτο της ανθρώπινης ψυχής.
Αν ο άνθρωπος δημιουργεί τη μηχανή για να κατανοήσει τον κόσμο κι αν η μηχανή αντανακλά πίσω του έναν πιο “έξυπνο” κόσμο, τότε αυτό που πραγματικά τίθεται υπό διακύβευση είναι η ίδια η έννοια της σοφίας, γιατί η γνώση όσο κι αν διευρύνεται από τους αλγορίθμους παραμένει εργαλείο. Η σοφία όμως η ικανότητα να χρησιμοποιούμε τη γνώση χωρίς να χάνουμε τον εαυτό μας παραμένει αποκλειστικά ανθρώπινη και ίσως όσο πιο πολύ μαθαίνουμε από τις μηχανές, τόσο πιο επιτακτικά να χρειάζεται να θυμόμαστε ότι η μεγαλύτερη μάθηση συμβαίνει ακόμη εκτός οθόνης: εκεί όπου ο άνθρωπος συναντά τον άνθρωπο.
➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Instagram.
