Κάθε καλλιτέχνης πρέπει να είναι εξοργισμένος. Οι εικονογράφοι, οι συγγραφείς μυθιστορημάτων, οι ποιητές. Αυτοί είναι άνθρωποι που έχουν με κόπο αποτυπώσει τις βαθύτερες επιθυμίες τους στη σελίδα. Τώρα βλέπουν τις εταιρείες τεχνητής νοημοσύνης να εκμεταλλεύπνται το έργο τους χωρίς συναίνεση ή αποζημίωση. 

Το τελευταίο ξέσπασμα οργής είναι αντίδραση στην ενσωμάτωση νέων δυνατοτήτων δημιουργίας εικόνας στο ChatGPT από την OpenAI και στην επίδειξη του πως μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να μιμηθούν το στυλ κινουμένων σχεδίων του Studio Ghibli. Αυτό πυροδότησε μια διαδικτυακή καταιγίδα από εικόνες «Ghibli-ποιημένες», με αμέτρητους χρήστες (συμπεριλαμβανομένου του CEO της OpenAI, Σαμ Άλτμαν) να χρησιμοποιούν την τεχνητή νοημοσύνη για να μετατρέψουν τις selfies τους σε εικόνες με το στυλ του Spirited Away ή του My Neighbor Totoro. 

Σε συνδυασμό με την πρόσφατη αποκάλυψη ότι η Meta έχει χρησιμοποιήσει δεδομένα εκατομμυρίων δημοσιευμένων βιβλίων για να εκπαιδεύσει την τεχνητή της νοημοσύνη, είναι εύκολο να καταλάβει κανείς πως φτάσαμε σε ένα σημείο ανάφλεξης στον πολιτιστικό πόλεμο μεταξύ καλλιτεχνών και εταιρειών AI. 

Όταν οι καλλιτέχνες προσπαθούν να εκφράσουν την αγανάκτησή τους προς τις εταιρείες λένε πράγματα όπως: «Θα έπρεπε τουλάχιστον να ζητήσουν την άδειά μου ή να μου προσφέρουν αμοιβή». Μερικές φορές προχωρούν ένα επίπεδο παραπέρα: «Αυτό υπονομεύει την ουσία της ανθρώπινης δημιουργικότητας». Αυτά είναι απολύτως θεμιτά επιχειρήματα, αλλά είναι και εύκολοι στόχοι για τους υποστηρικτές της αχόρταγης τεχνητής νοημοσύνης. Οι υπερασπιστές της συνήθως προβάλλουν δύο βασικά επιχειρήματα. 

Πρώτον, ότι η χρήση υλικού που προστατεύεται από πνευματικά δικαιώματα στο διαδίκτυο για την εκπαίδευση της AI εμπίπτει στη «θεμιτή χρήση» (fair use) — δηλαδή, ότι είναι νόμιμο να αντιγράφονται για αυτόν τον σκοπό χωρίς τη συγκατάθεση των καλλιτεχνών. (Η OpenAI κάνει αυτόν τον ισχυρισμό για τη γενική της εκπαίδευση και σημειώνει ότι επιτρέπει στους χρήστες να αντιγράφουν το στυλ ενός στούντιο — όπως το Studio Ghibli — αλλά όχι ενός ζώντος καλλιτέχνη. Οι νομικοί υποστηρίζουν ότι η εταιρεία λειτουργεί σε μια γκρίζα νομική περιοχή.) 

Δεύτερον, οι υποστηρικτές υποστηρίζουν ότι ακόμα κι αν δεν πρόκειται για θεμιτή χρήση, τα πνευματικά δικαιώματα δεν θα έπρεπε να εμποδίζουν την καινοτομία που μπορεί να ωφελήσει σε μεγάλο βαθμό την ανθρωπότητα. 

Το ισχυρότερο επιχείρημα που μπορούν να προβάλλουν οι καλλιτέχνες, λοιπόν, είναι ότι η ανεξέλεγκτη πρόοδος των τεχνολογιών τεχνητής νοημοσύνης — τις οποίες οι ίδιοι οι ειδικοί ούτε κατανοούν ούτε μπορούν να ελέγξουν — δεν πρόκειται να ωφελήσει σημαντικά την ανθρωπότητα συνολικά, αντίθετα θα την βλάψει. Και για αυτόν τον λόγο, η αναγκαστική συνενοχή των καλλιτεχνών στη δημιουργία αυτών των τεχνολογιών προκαλεί κάτι τρομακτικό: ηθικό τραύμα. 

Ηθικό τραύμα είναι αυτό που συμβαίνει όταν νιώθεις ότι σε ανάγκασαν να παραβιάσεις τις ίδιες σου τις αξίες. Οι ψυχίατροι επινόησαν τον όρο τη δεκαετία του 1990 όταν παρατήρησαν βετεράνους του πολέμου στο Βιετνάμ που είχαν εκτελέσει εντολές — όπως το να ρίξουν βόμβες και να σκοτώσουν αμάχους — που ήταν σε πλήρη αντίθεση με τη συνείδησή τους. Ηθικό τραύμα μπορεί να βιώνουν και γιατροί που πρέπει να περιορίσουν τη φροντίδα, εκπαιδευτικοί που εφαρμόζουν αυστηρά πειθαρχικά μέτρα, ή οποιοσδήποτε άλλος αναγκάζεται να δράσει αντίθετα με τις αρχές του. Τα τελευταία χρόνια ένα κύμα ερευνών δείχνει ότι όσοι βιώνουν ηθικό τραύμα συχνά κουβαλούν ένα αίσθημα ντροπής που μπορεί να οδηγήσει σε σοβαρό άγχος και κατάθλιψη. 

Ίσως να σκέφτεσαι πως αυτή η ψυχολογική κατάσταση μοιάζει μακρινή σε σχέση με την τέχνη που παράγεται από την τεχνητή νοημοσύνη — ότι το να μετατραπούν οι εικόνες ή τα λόγια σου σε υλικό για AI δεν μπορεί να προκαλέσει ηθικό τραύμα. Όμως αυτό ακριβώς συμβαίνει σε πολλούς καλλιτέχνες, οι οποίοι βλέπουν το έργο τους να απορροφάται και να χρησιμοποιείται για να εξυπηρετήσει ένα πρότζεκτ που αντιτίθεται στις βαθύτερες αρχές τους, ακόμη κι αν δεν γνωρίζουν ακόμα τον όρο για να το περιγράψουν. 

Το να διατυπώσουν την αντίθεσή τους με όρους ηθικού τραύματος θα ήταν πιο αποτελεσματικό. Σε αντίθεση με άλλα επιχειρήματα, αυτό αμφισβητεί τη βασική αφήγηση των υποστηρικτών της τεχνητής νοημοσύνης: ότι όλοι πρέπει να υποστηρίζουμε την καινοτομία της AI επειδή είναι αναγκαία για την πρόοδο. 

Πιθανότατα έχετε ήδη ακούσει το επιχείρημα πως το να προσπαθείς να περιορίσεις την ανάπτυξη της AI σημαίνει ότι είσαι κατά της προόδου — όπως οι Λουδίτες που αντιτάχθηκαν στους αυτοματοποιημένους αργαλειούς στις αρχές της βιομηχανικής επανάστασης ή όπως εκείνοι που έλεγαν πως δεν θα έπρεπε να επιτρέπεται στους φωτογράφους να σε απαθανατίζουν δημοσίως χωρίς συναίνεση όταν η κάμερα πρωτοεφευρέθηκε. 

Κάποιοι επισημαίνουν πως ακόμα και τη δεκαετία του 1990, πολλοί θεωρούσαν την ανάμιξη μουσικής ή την κοινή χρήση αρχείων μέσω Napster ως κάτι προοδευτικό και σχεδόν ανελεύθερο να επιμένει κανείς σε πνευματικά δικαιώματα. Κατά τη δική τους οπτική, η μουσική θα έπρεπε να είναι δημόσιο αγαθό — οπότε γιατί όχι και η τέχνη ή τα βιβλία; 

Ας ξεκινήσουμε με τους Λουδίτες που τόσο συχνά αναφέρονται στη συζήτηση για την AI σήμερα. Παρά την κοινή αφήγηση οι Λουδίτες δεν ήταν κατά της προόδου ή της τεχνολογίας. Αυτό στο οποίο αντιτίθεντο ήταν ο τρόπος που οι ιδιοκτήτες των εργοστασίων χρησιμοποιούσαν τις νέες μηχανές: όχι ως εργαλεία για να βοηθήσουν τους ειδικευμένους εργάτες, αλλά για να τους απολύσουν και να τους αντικαταστήσουν με ανειδίκευτα, χαμηλόμισθα παιδιά, που θα παρήγαν φτηνά, χαμηλής ποιότητας υφάσματα. Η τεχνολογία χρησιμοποιούνταν για να εξαθλιώσει την εργατική τάξη, αυξάνοντας ταυτόχρονα τα κέρδη των ισχυρών. 

Αυτό αντιμάχονταν οι Λουδίτες. Και είχαν δίκιο, γιατί έχει σημασία αν η τεχνολογία χρησιμοποιείται για να ωφελήσει όλες τις τάξεις ή για να ενισχύσει την ισχύ μιας ήδη ισχυρής μειοψηφίας εις βάρος των υπολοίπων. 

Η στοχευμένη AI — εργαλεία φτιαγμένα για συγκεκριμένους σκοπούς, όπως να βοηθούν επιστήμονες να ανακαλύψουν νέα φάρμακα — μπορεί πραγματικά να ωφελήσει την ανθρωπότητα στο σύνολό της και αξίζει να τα υποστηρίζουμε. Όμως δεν έχουμε κανέναν πειστικό λόγο να πιστεύουμε ότι το ίδιο ισχύει για τον αγώνα να δημιουργηθεί — ένα υποθετικό σύστημα που μπορεί να ξεπεράσει τις ανθρώπινες ικανότητες επίλυσης προβλημάτων σε πολλούς τομείς. Στην πραγματικότητα οι ίδιοι που επιδιώκουν να τη δημιουργήσουν, όπως ο Σαμ Άλτμαν, είναι οι πρώτοι που παραδέχονται ότι μπορεί να καταρρεύσει το οικονομικό σύστημα ή ακόμα και να οδηγήσει στην εξαφάνιση της ανθρωπότητας. 

Άρα δεν μπορούν με καλή πίστη να υποστηρίξουν πως τα πνευματικά δικαιώματα πρέπει να παραμεριστούν επειδή το AGI θα ωφελήσει οπωσδήποτε την ανθρωπότητα. Ίσως να ελπίζουν ότι θα τη βοηθήσει — αλλά οι ίδιοι λένε ότι μπορεί εξίσου εύκολα να την καταστρέψει. 

Όταν παίρνεις κάτι από κάποιον άλλον, έχει τεράστια σημασία τι ακριβώς κάνεις με αυτό. Στο πλαίσιο της θεμιτής χρήσης, ο σκοπός και ο χαρακτήρας της χρήσης είναι καθοριστικοί. Είναι εμπορική ή μη κερδοσκοπική χρήση; Θα βλάψει τον αρχικό δημιουργό; 

Σκέψου όσους προσπάθησαν να περιορίσουν τα δικαιώματα των φωτογράφων τον 19ο αιώνα, υποστηρίζοντας ότι δεν μπορούν απλώς να σε φωτογραφίζουν χωρίς άδεια. Είναι αλήθεια πως τα δικαστήρια έκριναν ότι μπορώ να σε φωτογραφίσω σε δημόσιο χώρο ακόμα και χωρίς ρητή συναίνεση. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι επιτρέπονται όλες οι χρήσεις της εικόνας σου.  

Η τέχνη που παράγει η AI δεν αφορά απλώς την αφαίρεση ενός έργου από τους καλλιτέχνες· αφορά τη μετατροπή του σε κάτι που πολλοί από αυτούς απεχθάνονται — επειδή πιστεύουν ότι συμβάλλει στην «αποσάθρωση» (enshittification) του κόσμου, ακόμη κι αν δεν οδηγεί κυριολεκτικά στο τέλος του. 

Και εδώ επιστρέφουμε στην έννοια του ηθικού τραύματος. 

Αυτή τη στιγμή, καθώς οι καλλιτέχνες πασχίζουν να βρουν τη γλώσσα για να εκφράσουν την αγανάκτησή τους είναι φυσικό να χρησιμοποιούν τη γλώσσα που ήδη γνωρίζουν: δημιουργικότητα και πρωτοτυπία, πνευματικά δικαιώματα και νομικό πλαίσιο. Όμως αυτή η γλώσσα υποδηλώνει κάτι βαθύτερο. Ο λόγος που εκτιμούμε τη δημιουργικότητα και την πρωτοτυπία είναι επειδή τις θεωρούμε θεμελιώδη κομμάτια της ανθρώπινης ελευθερίας και βούλησης. Όλο και περισσότεροι αισθάνονται ότι η AI διαβρώνει αυτή τη βούληση — είτε ομογενοποιώντας τα γούστα μας, είτε εθίζοντάς μας σε ψηφιακούς συντρόφους, είτε ξεγελώντας μας ώστε να παραδώσουμε την ικανότητά μας για ηθικές αποφάσεις. 

Το να εξαναγκάζεις τους καλλιτέχνες να είναι συνένοχοι σε ένα τέτοιο πρότζεκτ — ένα πρότζεκτ που το θεωρούν ηθικά αποτρόπαιο γιατί πλήττει τον ίδιο τον πυρήνα της ανθρώπινης ύπαρξης — είναι να τους επιβάλλεις ηθικό τραύμα. 

Αυτό το επιχείρημα δεν μπορεί εύκολα να απορριφθεί με αναφορές στη «θεμιτή χρήση» ή στο «όφελος για την ανθρωπότητα» και αυτό είναι το επιχείρημα που οι καλλιτέχνες θα έπρεπε να προβάλουν δυνατά και ξεκάθαρα. 

*Με στοιχεία από το Vox. 

 

 

➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Instagram.