Tην ώρα που η οικονομική ανάπτυξη είχε αρχίσει να απογειώνεται, κάποιοι οικονομολόγοι παρέμεναν απαισιόδοξοι. Ο William Stanley Jevons έγραψε το 1865 ότι ο άνθρακας είναι «το κύριο ελατήριο του σύγχρονου υλικού πολιτισμού», ωστόσο ήταν πεπερασμένος και σύντομα θα εξαντλούνταν. Αν και θα μπορούσε να βρεθεί περισσότερο σκάβοντας βαθύτερα, θα ήταν όλο και πιο ακριβή διαδικασία η εξόρυξή του και αυτά τα υψηλότερα κόστη θα μείωναν την ανταγωνιστικότητα των κατασκευαστών. Άλλωστε σε άλλες χώρες το «μαύρο καύσιμο» βρισκόταν ακόμη στο φως της ημέρας. Οι αποδοτικότερες χρήσεις – η παραγωγή του ίδιου προϊόντος με λιγότερο άνθρακα – δεν θα έσωζαν τη χώρα (Μεγάλη Βρετανία). Αντιθέτως η έξυπνη χρήση περιορισμένων πόρων θα ενίσχυε το κίνητρο για καύση ακόμη περισσότερου άνθρακα, οδηγώντας, παραδόξως σε ταχύτερη εξάντληση των αποθεμάτων. Δεν υπήρχε διαφυγή, πίστευε ο Βικτωριανός οικονομολόγος. Ο άνθρακας θα εξαντλούνταν και η χώρα ήταν πιθανό να «συρρικνωθεί στο πρώην μικρό της μέγεθος». 

Το Παράδοξο του Jevons – η ιδέα ότι η αποδοτικότητα οδηγεί σε μεγαλύτερη χρήση ενός πόρου, όχι μικρότερη – έχει προσφέρει το τελευταίο διάστημα παρηγοριά σε τιτάνες της Silicon Valley που ανησυχούν για τον αντίκτυπο της DeepSeek, μιας κινεζικής εταιρείας που κατασκεύασε ένα φτηνό και αποδοτικό chatbot, απειλώντας τις πιο ισχυρές αλλά ενεργοβόρες αμερικανικές εκδοχές. Ο Satya Nadella, διευθύνων σύμβουλος της Microsoft, ανήρτησε στο X ότι «Το Παράδοξο του Jevons χτυπά ξανά! Καθώς η τεχνητή νοημοσύνη γίνεται πιο αποδοτική και προσβάσιμη, η χρήση της θα εκτοξευθεί, μετατρέποντάς την σε ένα αγαθό που δεν μπορούμε να χορτάσουμε», μαζί με σύνδεσμο στη σελίδα της Wikipedia για την εν λόγω οικονομική αρχή. Σύμφωνα με αυτή τη λογική η πρόοδος της DeepSeek θα σημαίνει μεγαλύτερη ζήτηση για data centers, για τσιπ της Nvidia και ακόμη και για πυρηνικούς αντιδραστήρες, τους οποίους οι hyperscalers (μεγάλες τεχνολογικές εταιρείες) χρηματοδοτούσαν για να ξαναρχίσουν τη λειτουργία τους πριν από την αποκάλυψη της DeepSeek. Κανένας λόγος ανησυχίας αν πέσει η τιμή – η Microsoft μπορεί να αντισταθμίσει τη διαφορά με όγκο πωλήσεων. 

Η λογική αυτή, όσο συμφέρουσα κι αν είναι, έχει έναν πυρήνα αλήθειας. Το Παράδοξο του Jevons είναι πραγματικό και παρατηρείται σε διάφορες άλλες αγορές. Ο νομπελίστας οικονομολόγος William Nordhaus υπολόγισε ότι μία λάμπα πετρελαίου με σησαμέλαιο παρήγαγε περίπου 0,06 lumens φωτός ανά watt ενέργειας. Αυτό συγκρίνεται με έως και 110 lumens για ένα σύγχρονο LED. Ο κόσμος δεν αντέδρασε σε αυτή τη δραματική αύξηση της ενεργειακής απόδοσης απολαμβάνοντας τον ίδιο φωτισμό σε χαμηλότερο κόστος. Αντίθετα, έχει εξαφανίσει το σκοτάδι – είτε με αμέτρητα φωτιστικά υπνοδωματίου είτε με τη γιγαντιαία σφαίρα του Λας Βέγκας που προβάλλει λαμπερά emoji ύψους 112 μέτρων. Ο αστικός φωτισμός είναι πλέον φτηνός και άφθονος που πολλοί τον θεωρούν ρύπανση. 

Ομοίως πιο αποδοτικά chatbots θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε νέες χρήσεις της AI. Η ικανότητα του μοντέλου της DeepSeek να επιτυγχάνει επιδόσεις παρόμοιες με τις πιο ενεργοβόρες αμερικανικές AI αποκαλύπτει ότι τα data centers είναι πιο παραγωγικά απ’ όσο πιστεύαμε. Αναμένεται περισσότερη επένδυση σε αυτά τα κέντρα. 

Αν και η ιδέα αυτή προσφέρει κάποια παρηγοριά στους τεχνολογικούς ηγέτες, υπάρχει λόγος ανησυχίας. Το Παράδοξο του Jevons είναι μία μορφή ενός ευρύτερου φαινομένου που ονομάζεται «φαινόμενο ανάκαμψης» (rebound effects). Αυτά συνήθως δεν είναι αρκετά μεγάλα για να εξαλείψουν πλήρως τις εξοικονομήσεις από τη βελτίωση της αποδοτικότητας. Συνήθως εξετάζονται από επιστήμονες και υπεύθυνους χάραξης πολιτικής που επιδιώκουν τη μείωση της ενέργειας: η ανησυχία για την εξάντληση του άνθρακα μετατράπηκε σε ανησυχία για το πετρέλαιο και αργότερα για τα αέρια του θερμοκηπίου. Μερικές φορές το αποτέλεσμα είναι άμεσα ορατό: αυστηρότερα πρότυπα κατανάλωσης καυσίμου οδηγούν τους Αμερικανούς οδηγούς να διανύουν μεγαλύτερες αποστάσεις. Άλλες φορές είναι πιο έμμεσο: καλύτερη μόνωση στα σπίτια οδηγεί σε αύξηση του μεγέθους των παραθύρων στην Ευρώπη, αντισταθμίζοντας τα κέρδη αποδοτικότητας. Κάποιες φορές είναι μακροοικονομικό: μικρότερη χρήση ενέργειας από έναν κλάδο απελευθερώνει πόρους για άλλον. Το Παράδοξο του Jevons προκύπτει όταν το σύνολο όλων αυτών των ανακτήσεων ξεπερνά την αρχική εξοικονόμηση – και είναι στην πραγματικότητα αρκετά σπάνιο. 

Πόσο σίγουρος μπορεί να είναι ο κ. Nadella ότι η τεχνητή νοημοσύνη θα αποδειχθεί μία από τις σπάνιες περιπτώσεις όπου ισχύει το Παράδοξο του Jevons; Το συνολικό μέγεθος του φαινομένου ανάκαμψης εξαρτάται τελικά από τη δομή της ζήτησης: αν το αγαθό μπορεί εύκολα να υποκαταστήσει άλλα, τότε η ανάκαμψη θα είναι μεγαλύτερη. Αν είναι είδος πολυτελείας – όπου η ζήτηση αυξάνεται ταχύτερα από το εισόδημα – τότε επίσης θα υπάρξει μεγαλύτερη ανάκαμψη. Οι Cristina Peñasco και Laura Díaz Anadón από το Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ διαπίστωσαν ότι στην περίπτωση της θερμομόνωσης κατοικιών στη Βρετανία, το φαινόμενο ανάκαμψης είναι πιο έντονο στα φτωχότερα νοικοκυριά από ό,τι στα πλουσιότερα, καθώς τα τελευταία βρίσκονται ήδη πιο κοντά στις επιθυμητές τους θερμοκρασίες. 

Το να στηρίξεις την αισιόδοξη πρόβλεψη για την AI σχετικά με το Παράδοξο του Jevons είναι, τελικά ένα στοίχημα που δεν αφορά τόσο την αποδοτικότητα της τεχνολογίας, αλλά το επίπεδο της ζήτησης. Αν η υιοθέτηση εμποδίζεται από την τιμή, τότε οι αποδοτικότερες τεχνολογίες θα οδηγήσουν σε ευρύτερη χρήση. Αν η τεχνολογική πρόοδος αυξάνει τις προσδοκίες αντί να μειώνει το κόστος, όπως συμβαίνει συχνά στην υγειονομική περίθαλψη, τότε τα chatbots θα καταλαμβάνουν όλο και μεγαλύτερο μερίδιο των δαπανών. Προς το παρόν αυτό δεν φαίνεται πιθανό. Η Αμερικανική Στατιστική Υπηρεσία αναφέρει ότι μόνο το 5% των αμερικανικών επιχειρήσεων χρησιμοποιούν σήμερα AI και το 7% σκοπεύουν να την υιοθετήσουν στο μέλλον. Πολλές τη βρίσκουν δύσκολη στη χρήση ή άσχετη με το αντικείμενό τους. 

«Ο άνθρακας στην πραγματικότητα δεν στέκεται δίπλα, αλλά εντελώς πάνω από όλα τα άλλα εμπορεύματα» έγραψε ο Jevons το 1865. «Είναι η υλική ενέργεια της χώρας – η καθολική βοήθεια – ο παράγοντας σε κάθε τι που κάνουμε. Με τον άνθρακα σχεδόν κάθε κατόρθωμα είναι εφικτό ή εύκολο». Το παράδοξό του ίσχυε επειδή ο άνθρακας ήταν η ενεργειακή κινητήριος δύναμη της βιομηχανικής οικονομίας. Προς το παρόν, τουλάχιστον τα εργαλεία που παράγονται από τις μεγάλες τεχνολογικές εταιρείες δεν είναι κάτι αντίστοιχο. Το μήνυμα του Nadella στο X δεν ήταν λεπτό: μην πουλήσετε τις μετοχές της Microsoft. Μπορεί να είχε δίκιο – αλλά αυτό θα ήταν για διαφορετικούς λόγους από το Παράδοξο του Jevons. 

*Με στοιχεία από τον Economist.

 

➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Instagram.